Tác giả: Sui-Lee Wee và Anton L. Delgado
Cù Tuấn, biên dịch
13-2-2025
Tóm tắt: Những quả bom chưa nổ do quân đội Mỹ thả xuống trong Chiến tranh Việt Nam đang nằm rải rác trong những vùng đất rộng lớn ở Đông Nam Á.
***
Chiến tranh Việt Nam đã kết thúc cách đây nửa thế kỷ, nhưng vũ khí của Mỹ từ thời đó vẫn tiếp tục giết người cho đến ngày nay. Những quả bom chưa nổ do quân đội Mỹ rải xuống nằm rải rác trên những vùng đất rộng lớn ở Việt Nam và các nước láng giềng Campuchia và Lào. Chúng đã giết chết hàng chục ngàn người và làm nhiều người khác bị thương kể từ khi cuộc chiến kết thúc.
Người dân đã cố gắng dọn dẹp những quả bom này trong nhiều thập niên, nhưng các chuyên gia cho biết, có thể phải mất thêm 100 năm nữa mới hoàn thành công việc. Một số nơi trong khu vực này cũng rải rác những quả mìn được đặt trong các cuộc xung đột khác. Hoa Kỳ đóng vai trò lớn trong nỗ lực dọn dẹp và đã chi hơn 750 triệu đô la trong ba thập kỷ qua để rà phá bom mìn chưa nổ ở ba quốc gia này.
Nhưng nguồn tài trợ đó đã dừng lại hoàn toàn.
Hôm thứ Bảy, Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết, họ sẽ tạm dừng các chương trình rà phá bom mìn trên toàn cầu, ít nhất trong ba tháng. Việc này diễn ra sau thông báo của chính quyền Trump về việc tạm dừng toàn bộ các khoản viện trợ nước ngoài của Mỹ. Những động thái này sẽ lan tỏa đến nhiều nơi trên thế giới, nơi Mỹ hỗ trợ chi trả cho cứu trợ thiên tai, viện trợ cho người tị nạn, cũng như các chương trình y tế và chống đói nghèo. Mặc dù tác động lâu dài của việc tạm dừng tài trợ này vẫn chưa rõ ràng, một số chuyên gia cảnh báo về hậu quả chết người, đặc biệt là ở những nơi rải rác mìn, bom chùm và các loại bom chưa nổ khác.
Bill Morse, người đồng sáng lập Quỹ Cứu trợ Mìn và Tự lực Campuchia, nói: “Khả năng cao là sẽ có người chết. Sẽ có người bước vào bãi mìn đáng lẽ phải được rà phá trong tuần này, và… bùm!”.
Ở Việt Nam, người ta đang hoang mang. Trần Phú Cường, giám đốc một cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm quản lý viện trợ quốc tế vào Việt Nam, chỉ ra rằng người dân Việt Nam vẫn đang phải sống với những hậu quả dai dẳng của cuộc chiến tranh “phi nghĩa”. Những hậu quả này bao gồm bom chưa nổ và hậu quả lâu dài của “chất độc da cam”, chất độc hóa học mà người Mỹ đã rải trong chiến tranh có liên quan đến ung thư và dị tật bẩm sinh.
“Chính phủ Mỹ và người dân Mỹ có trách nhiệm giải quyết hậu quả chiến tranh”, ông Cường nói.
Hàng triệu mẫu đất ở Việt Nam — gần một phần năm diện tích đất nước này — vẫn bị dính bom mìn tính đến năm 2023.
Khi mới 10 tuổi, Hồ Văn Lai tình cờ phát hiện ra một quả bom chùm ở tỉnh Quảng Trị, Việt Nam hồi năm 2000 khi đang chơi với anh chị em họ của mình. Lai nhặt những vật tròn nhỏ, và chúng phát nổ ngay lập tức, giết chết hai người anh chị em họ của mình. Lai mất cả hai chân từ dưới đầu gối, một cánh tay từ khuỷu tay và thị lực ở một mắt.
Anh Lai năm nay 34 tuổi, hiện đang dạy trẻ em cách nhận biết và tránh bom chưa nổ, cho biết anh “rất buồn” khi nghe tin chính quyền Trump cắt giảm kinh phí cho hoạt động rà phá bom mìn.
Anh Lai nói: “Sự hỗ trợ của Mỹ trong nỗ lực rà phá bom mìn ở Việt Nam đã mang lại cho Mỹ một hình ảnh tốt đẹp”.
Ở Campuchia, Sok Eysan, người phát ngôn của Đảng Nhân dân Campuchia cầm quyền, cho biết việc cắt giảm các khoản tiền này là đặc quyền của tổng thống Mỹ, nhưng nói thêm: “Ai đã gây ra những cuộc chiến tranh khiến các quốc gia này phải chịu nhiều bom mìn? Ai cũng biết điều đó“.
Ngày 16 tháng 1 năm 2025, Pov Nepin, 36 tuổi, đang gỡ mìn cho một cơ quan chính phủ, Cơ quan hỗ trợ nạn nhân và hành động bom mìn Campuchia, tại tỉnh Oddar Meanchey, tây bắc Campuchia, thì một quả mìn chống tăng đã giết chết anh. Anh đã gỡ hàng trăm quả mìn kể từ năm 2021, được truyền cảm hứng từ cha anh, một bác sĩ giúp đỡ những người bị thương do bom mìn, theo Pov Davann, 29 tuổi, em trai của Pov Nepin.
Anh Pov nói: “Đây là tin rất buồn đối với tất cả người dân Campuchia khi nghe về việc cắt giảm tài trợ. Vẫn còn rất nhiều mìn ở Campuchia mà chúng ta cần phải rà phá để giúp nông dân”.
Trong những năm gần đây, Trung Quốc tăng cường nỗ lực giúp các nước Đông Nam Á rà phá bom mìn. Ông Morse, người đồng sáng lập tổ chức rà phá bom mìn ở Campuchia, cảnh báo rằng, quyết định của chính quyền Trump sẽ khiến Việt Nam, Campuchia và Lào sẽ nghiêng về phía Bắc Kinh nhiều hơn.
Kể từ khi chiến tranh kết thúc, 40.000 người ở Việt Nam thiệt mạng do bom chưa nổ và 60.000 người khác bị thương. Số người chết ở Campuchia vượt quá 65.000.
Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ, hay USAID, đã giúp cung cấp dịch vụ điều trị cho những người bị thương tật do các loại vũ khí này. Nhưng phần lớn nguồn tài trợ rà phá bom mìn toàn cầu từ Mỹ đến từ các chương trình của Bộ Ngoại giao.
Trong những thập niên gần đây, đất nước Lào nhỏ bé không giáp biển đã trở thành một trong những nước nhận được nhiều tiền nhất để phá hủy vũ khí thông thường. Chiến dịch ném bom do Mỹ phát động đã khiến Lào trở thành quốc gia bị ném bom nặng nề nhất tính theo đầu người.
Hơn 22.000 người ở Lào thiệt mạng vì bom chưa nổ từ thời đó.
Tại Lào, các quan chức cho biết, đất nước này cần 50 triệu đô la mỗi năm để rà phá bom mìn và vật liệu chưa nổ còn sót lại sau chiến tranh. Chính phủ đóng góp 15 triệu đô la và dựa vào viện trợ quốc tế từ Nhật Bản, Mỹ và Chương trình Phát triển Liên Hiệp quốc.
Sera Koulabdara, giám đốc điều hành của Legacies of War, một nhóm vận động về rà phá bom mìn toàn cầu có trụ sở tại Mỹ, cho biết, bà sẽ vận động các quan chức ở Washington xem xét lại quyết định này.
Koulabdara, người đã chạy trốn khỏi Lào để đến Mỹ khi mới 6 tuổi, cho biết: “Việc cắt giảm viện trợ này không gửi đi thông điệp tốt đẹp nào đến những nơi trên thế giới thực sự phụ thuộc vào chúng ta. Quốc hội Mỹ thực sự cần xem xét lại quyết định này và yêu cầu chính quyền hiện tại của chúng ta phải chịu trách nhiệm”.