Nguồn: Andrei Soldatov và Irina Borogan, Why Putin Needs Wagner, Foreign Affairs, 12/05/2023
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Đang có một cuộc đấu tranh quyền lực ngầm nhằm duy trì lực lượng đánh thuê tàn bạo của Nga.
Đầu tháng 5, căng thẳng giữa Bộ Quốc phòng Nga và Wagner, tập đoàn quân sự tư nhân thân cận với Tổng thống Nga Vladimir Putin, cuối cùng cũng bộc phát. Suốt nhiều tháng, những người lính Wagner đã dẫn đầu cuộc bao vây Bakhmut của Nga ở miền đông Ukraine, trả cái giá rất lớn về sinh mạng. Nhưng giờ đây, Yevgeny Prigozhin, thủ lĩnh hiếu chiến của Wagner, không thể chịu đựng thêm nữa. Trong một đoạn video gây sốc, ông ta đứng bên cạnh xác chết của những người lính Wagner ở Bakhmut, nói những lời tục tĩu nhắm vào Sergei Shoigu, Bộ trưởng Quốc phòng Nga, cũng như người đứng đầu bộ tổng tham mưu và người đứng đầu lực lượng Nga ở Ukraine. Prigozhin đe dọa sẽ rút lực lượng của mình khỏi Bakhmut nếu họ không được cung cấp thêm đạn dược ngay lập tức.
Đối với nhiều nhà quan sát, một rạn nứt lớn dường như đang xuất hiện giữa Wagner và Điện Kremlin. Những người khác suy đoán rằng ngày tàn của Prigozhin đang đến gần, vì ông đã dám gây thù chuốc oán với toàn bộ giới lãnh đạo quân đội Nga. Nhưng hai ngày sau, Prigozhin rút lại lời đe dọa rút Wagner ra khỏi Bakhmut, cố gắng cho thấy rằng tình hình đã được giải quyết theo hướng có lợi cho mình. Sau đó, trong một video mới, ông tiếp tục chỉ trích một “ông già vui vẻ” giấu tên, người “nghĩ rằng mình hơn người,” khiến nhiều người ở Moscow băn khoăn về người mà ông nhắc đến. Sau cùng, toàn bộ màn kịch này trông như một nỗ lực tuyệt vọng của Prigozhin nhằm cứu vãn danh tiếng của Wagner, với tư cách là đơn vị duy nhất của Nga có khả năng tiến hành các chiến dịch tấn công, bất chấp những tổn thất thảm khốc ở Bakhmut.
Tuy nhiên, quan điểm này không nhắc đến lý do tại sao Putin chấp nhận chịu đựng những chiêu trò của Prigozhin và vị trí thực sự của Wagner trong bộ máy quân đội và tình báo Nga. Trên thực tế, sự trỗi dậy của Wagner chỉ là bước phát triển gần nhất trong lịch sử lâu dài về sự phụ thuộc của Nga và Liên Xô vào các lực lượng không chính thức, vốn đã có từ thời Stalin. Hơn nữa, Wagner có một di sản đáng kể ở Ukraine, lần đầu tiên xuất hiện ở nước này trong cuộc chiến của Nga tại Donbas từ tám năm trước. Đối với Putin, Wagner cũng trở thành một phương tiện quan trọng để kiềm chế quân đội, mà ông từ lâu đã coi là mối đe dọa tiềm tàng đối với sự cai trị của mình. Trái ngược với những giả định của phương Tây, vai trò nổi bật của Wagner trong cuộc chiến vừa liên quan đến cán cân quyền lực ở Moscow, vừa liên quan đến những gì đang xảy ra trên chiến trường ở Ukraine.
LỰC LƯỢNG BÍ MẬT CỦA STALIN
Để hiểu được sức mạnh tương đối của Prigozhin và Wagner ở Nga, cần phải xem xét cách thức tập đoàn này được nhìn nhận bởi ít nhất là bốn bộ phận khác nhau của nhà nước Nga: cơ quan tình báo quân sự, được gọi là GRU; quân đội nói chung; cơ quan an ninh nhà nước, được gọi là FSB; và bản thân Putin.
GRU đóng vai trò quan trọng trong nguồn gốc của Wagner, và phần lớn lý do nằm ở những cải cách đầy biến động mà tình báo Nga đã trải qua vào cuối những năm 2000, đầu những năm 2010. Dưới thời người tiền nhiệm của Shoigu, Anatoly Serdyukov, người giữ chức Bộ trưởng Quốc phòng Nga từ năm 2007 đến năm 2012, bộ này đã cố gắng giảm vai trò của GRU trong quân đội. Tuy nhiên, ngay sau khi lên tiếp quản, Shoigu đã thay đổi hướng đi và đưa các nguồn lực mới vào GRU. Kết quả là, cơ quan này được bổ sung thêm nhân sự mới, nhiều người trong số họ được tuyển dụng từ Spetsnaz – lực lượng đặc nhiệm của quân đội, những người vốn do GRU giám sát. Đối với các tướng lĩnh điều hành cơ quan này, việc sử dụng thêm nhân viên Spetsnaz là việc làm có ý nghĩa: quân đội Nga khi đó đang can dự vào cuộc xung đột ở Syria, cũng như ở Crimea và miền đông Ukraine, và GRU đang chuyển trọng tâm sang cái mà họ gọi là “tình báo tích cực” – tiến hành các hoạt động vũ trang thay vì chỉ đơn thuần khai thác các nguồn tin gián điệp truyền thống. Trong những năm sau đó, xu hướng dựa vào Spetsnaz đã phát triển bên trong cơ quan, và Tướng Vladimir Alexeev, người phụ trách Spetsnaz, được thăng chức làm phó giám đốc thứ nhất của GRU.
Chính giữa trong bối cảnh GRU thay đổi các ưu tiên, sự tồn tại của Wagner lần đầu tiên xuất hiện trên các phương tiện truyền thông Nga. Năm 2015, trang tin tức độc lập Fontanka.ru, có trụ sở tại St. Petersburg, đưa tin rằng các thành viên của tập đoàn quân sự tư nhân đang hoạt động ở miền đông Ukraine. Fontanka cũng là trang tin đầu tiên báo cáo rằng Prigozhin là người bảo trợ hàng đầu của Wagner, trong khi Dmitry Utkin, người từng là chỉ huy Spetsnatz, phụ trách các hoạt động quân sự của tập đoàn. Trên thực tế, dù không được công bố rõ ràng vào thời điểm đó, một bộ phận mới đã được thành lập bên trong GRU để giám sát hoạt động của các tập đoàn quân sự tư nhân, bao gồm cả Wagner. Vài tháng sau khi sự tồn tại của Wagner được nhắc đến lần đầu tiên, một quan chức GRU đã xác nhận với chúng tôi về sự tồn tại của bộ phận mới này, và cũng không có gì ngạc nhiên khi nhân viên của bộ phận này là các cựu binh Spetsnaz. Đối với GRU, Wagner mang đến khả năng dễ dàng phủ nhận các hoạt động của cơ quan này, vào thời điểm Nga đang công khai phủ nhận việc can dự trực tiếp vào miền đông Ukraine.
Nhìn bề ngoài, việc sử dụng các tập đoàn quân sự tư nhân phù hợp với một mô hình chiến tranh mới của thế kỷ 21. Chẳng hạn, các nhà thầu quân sự đã từng được Mỹ sử dụng ở Iraq, và Wagner có một số điểm tương đồng với Blackwater, nhà thầu quân sự của Mỹ. Nhưng đối với GRU, Wagner cũng là sự tiếp nối của một truyền thống lâu đời hơn, có từ thời Xô Viết, khi Điện Kremlin sử dụng các lực lượng ủy nhiệm để can thiệp vào các cuộc xung đột trên toàn thế giới. “Giống như khi quân đội của chúng tôi ngụy trang ở Tây Ban Nha trong Nội chiến của nước này,” một quan chức GRU nói với chúng tôi vào năm 2017, khi được hỏi tại sao cơ quan này cần một tập đoàn quân sự tư nhân như Wagner.
Dù chính phủ Liên Xô chưa bao giờ chính thức xác nhận sự can thiệp của mình, rõ ràng là Stalin đã cử các cố vấn quân sự đến hỗ trợ lực lượng Cộng hòa ở Tây Ban Nha trong thập niên 1930. Tất cả những người lính Liên Xô đến nước này đều được đặt những cái tên giả nghe giống tiếng Tây Ban Nha. (Một trong những cố vấn này là vị sĩ quan Liên Xô huyền thoại Haji Mamsurov, người được biết đến ở Tây Ban Nha với tên Đại tá Xanti, và có lẽ là một trong những hình mẫu cho nhân vật Robert Jordan trong tiểu thuyết Chuông nguyện hồn ai của Ernest Hemingway.) Năm 2015, một thị trấn gần Madrid của Tây Ban Nha đã khánh thành tượng đài Đại tá Xanti trong một buổi lễ có sự tham gia của con cháu Mamsurov và các quan chức chính phủ Nga.
Các quan chức quân đội Liên Xô và Nga từ lâu đã coi Nội chiến Tây Ban Nha là một “cuộc chiến vì chính nghĩa”: những người lính Liên Xô đã đứng về phía chính nghĩa và không thể phủ nhận cuộc chiến này là chống phát xít, vì phe Cộng hòa đã đối đầu lực lượng Quốc gia của Tướng Francisco Franco, đồng minh với Mussolini và Hitler. Trong lịch sử chính thức của Nga, sự can thiệp của Liên Xô vào Tây Ban Nha được coi là nguyên nhân trực tiếp của Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại – cuộc chiến huyền thoại của Nga chống lại Đức Quốc xã trong Thế chiến 2.
Đối với GRU, kinh nghiệm của lính Nga trong Nội chiến Tây Ban Nha đã trở thành một lý do biện minh thuận tiện cho việc họ sử dụng lực lượng Wagner ở Ukraine, khi Điện Kremlin khẳng định rằng, một lần nữa, họ đang chiến đấu chống phát xít. Và Wagner thậm chí còn có Đại tá Xanti của riêng mình: giống như sĩ quan Liên Xô nổi tiếng, Dimitry Utkin đã sử dụng bí danh thời chiến – Wagner – và những chiến công của ông bao gồm chỉ đạo lính đánh thuê Nga khi hoạt động ở Syria.
CUỘC CHƠI CỦA CÁC VỊ TƯỚNG
Tuy nhiên, một câu hỏi phức tạp hơn nhiều là mức độ hỗ trợ của Wagner trong quân đội và FSB. Trong những năm kể từ khi xuất hiện vào năm 2015, và đặc biệt là kể từ khi Nga bắt đầu cuộc chiến hiện tại ở Ukraine, đặc điểm của các chiến dịch quân sự của Wagner đã thay đổi đáng kể. Họ bắt đầu như một lực lượng lính đánh thuê ủy nhiệm bí mật, dễ phủ nhận; dần dần phát triển thành một đơn vị quân đội lớn với các chiến dịch ở nhiều quốc gia, sở hữu lực lượng pháo binh và không quân của riêng mình; và cuối cùng, dựng những biển quảng cáo tuyển quân khổng lồ trên đường phố Nga, sản xuất những bộ phim riêng để tôn vinh lực lượng của họ, và có hẳn một tòa tháp lớn sáng bóng ở St. Petersburg làm trụ sở tập đoàn. Wagner cũng được biết đến là lực lượng tàn bạo nhất trong quân đội Nga, công khai khoe khoang về việc giết chết “bọn phản bội” theo những cách kinh khủng nhất.
Trong lúc Prigozhin ngày càng mạnh dạn chỉ trích giới lãnh đạo quân đội, nhiều nhà quan sát đã bắt đầu đặt câu hỏi liệu ông ta có thể tiếp tục nhởn nhơ thêm bao lâu. Hiện tại, GRU vẫn duy trì sự ủng hộ dành cho Wagner, theo lời các quan chức mà chúng tôi đã phỏng vấn trong lực lượng Spetsnaz của cơ quan này. GRU dường như tin rằng Wagner vẫn hữu ích.
Nhưng sự hậu thuẫn của GRU không mang lại nhiều đảm bảo cho Prigozhin. Trong nhiệm kỳ của Putin, đã có những thời điểm đáng chú ý khi sự hỗ trợ của GRU không có tác dụng gì nhiều. Ví dụ, trong những năm đầu của thế kỷ này, GRU và lực lượng Spetsnaz đã giám sát một tiểu đoàn quân sự ủy nhiệm ở Chechnya có tên là Vostok, đứng đầu bởi Ruslan Yamadayev, một nhân vật quyền lực ở Chechnya. Vostok là một lực lượng hoạt động hiệu quả và Yamadaev luôn trung thành với GRU. Nhưng điều này là không đủ để bảo vệ ông khi Vostok có xung đột với Ramzan Kadyrov, Tổng thống Chechnya. Tháng 9/2008, Yamadayev bị ám sát trong một vụ xả súng khi đang ngồi trong chiếc Mercedes của mình ở một cột đèn giao thông chỉ cách Nhà Trắng của Moscow (trụ sở của chính phủ Nga) vài trăm mét. Nhiều người tin rằng vụ ám sát này là theo lệnh của Kadyrov.
Hiện tại, Prigozhin vẫn giữ được sự ủng hộ trong quân đội, bất chấp những lời chỉ trích gay gắt của ông đối với Bộ Quốc phòng. Kể từ tháng 9/2022, khi Nga mất phần lớn lãnh thổ sau cuộc tấn công của Ukraine ở miền đông bắc, Prigozhin đã công khai chỉ trích hệ thống chỉ huy quân sự của Nga. Tuy nhiên, các phương tiện truyền thông bị kiểm soát chặt chẽ của Nga, kể cả các phóng viên chiến trường theo chân các đơn vị quân đội, đã được lệnh giúp quảng bá Wagner và các chiến dịch của tập đoàn này ở Ukraine. Do đó, các tờ báo thân Điện Kremlin vẫn tiếp tục đăng các bài phỏng vấn sĩ quan của Wagner để ca ngợi tinh thần chiến đấu của họ.
Ngay lúc này, mức độ ủng hộ Wagner trên các phương tiện truyền thông Nga vẫn chưa giảm bớt. Hơn nữa, bản thân quân đội Nga dường như vẫn tiếp tục hỗ trợ Wagner. Theo Prigozhin, sau khi ông phát hành video Bakhmut, giới lãnh đạo quân sự đã giao cho Tướng Sergey Surovikin, cựu chỉ huy lực lượng Nga ở Ukraine và là một trong những vị tướng được kính trọng nhất của Nga, giám sát việc cung cấp đạn dược và tài nguyên cho Wagner.
Prigozhin có một lợi thế là, ngoài ông ta ra, Wagner vẫn vô danh, và giới lãnh đạo quân sự Nga vẫn không coi họ là đối thủ cạnh tranh. Dù Prigozhin không ngừng quảng cáo rằng các chiến binh của mình là lực lượng chiến đấu có năng lực nhất của phe Nga, ông cũng đã nỗ lực giữ cho các sĩ quan và chỉ huy chiến trường của mình ẩn danh. Không có cái tên nào thuộc Wagner, kể cả tên của Utkin, là quen thuộc với người dân Nga, và khi những người lính và sĩ quan của tập đoàn được các phóng viên chiến trường phỏng vấn, họ vẫn ẩn danh. Sự khoan dung của giới lãnh đạo quân sự đối với Wagner rất quan trọng, nhưng nó có thể bị rút lại ngay khi quân đội hoặc Điện Kremlin thấy họ nên làm vậy. Các tướng lĩnh Nga vốn không có lòng trung thành với đồng đội của mình.
Quan trọng không kém đối với Wagner là lập trường của FSB, cơ quan tình báo chính của Nga. Sau những sai lầm ban đầu khi chiến tranh nổ ra, FSB gần đây đã lấy lại được chỗ đứng và ảnh hưởng của mình trong chính phủ Nga. Ở chính nước Nga, FSB đang ngày càng hung hăng hơn trong việc trấn áp bất kỳ dấu hiệu bất đồng chính kiến nào. Nhưng cơ quan này cũng hoạt động rất tích cực ở Ukraine, đặc biệt là cục phản gián quốc phòng, đơn vị giám sát quân đội và được giao nhiệm vụ trấn áp mọi hình thức kháng cự ở các vùng lãnh thổ do Nga chiếm đóng. Wagner, với tư cách là một đơn vị quân đội, thuộc trách nhiệm của đơn vị FSB này, và điều đó có lẽ khiến Prigozhin không thoải mái.
CÔNG DỤNG CỦA KẺ XẤU
Nhân tố quan trọng nhất giúp Prigozhin tiếp tục đứng vững ở Ukraine chính là Putin. Thật vậy, những lời chỉ trích liên tục của Prigozhin nhắm vào hai nhà lãnh đạo hàng đầu của quân đội Nga nghe vô lý đến mức chỉ có sự hỗ trợ cá nhân của Putin mới có thể giải thích tại sao nhà lãnh đạo Wagner vẫn tiếp tục giữ một vai trò trong cuộc chiến. Nhưng tại sao Prigozhin lại có giá trị đối với Putin?
Lời giải thích nằm ở mối quan hệ phức tạp của Putin với quân đội Nga. Trong những năm đầu cầm quyền, một trong những thách thức lớn nhất của Putin là kiểm soát quân đội. Là một trong những quân đội lớn nhất thế giới ở một đất nước rộng lớn, nơi mọi thứ đều được thực hiện nội bộ, quân đội Nga có truyền thống đảm bảo rằng thế giới bên ngoài biết càng ít về các chiến dịch của họ càng tốt. Điều đó có nghĩa là các hình thức giám sát thông thường của chính phủ và của công chúng – dù là thông qua Quốc hội, cơ quan hành pháp, hay phương tiện truyền thông – đơn giản là không tồn tại ở Nga. Trong thập niên cầm quyền đầu tiên, Putin đã tìm cách siết chặt quyền kiểm soát quân đội bằng cách bổ nhiệm cựu tướng KGB, đồng thời là người bạn thân tín của ông, Sergei Ivanov, làm Bộ trưởng Quốc phòng. Nhưng Putin đã buộc phải thay thế ông vào năm 2007 khi rõ ràng là những nỗ lực của Ivanov nhằm tiến hành một cuộc cải cách quân đội đã thất bại. Sau đó, với Shoigu, một người ngoài quân đội khác, Putin lại cố gắng tìm kiếm nhiều đòn bẩy hơn.
Giờ đây, sau hơn một năm chiến tranh ở Ukraine, có rất ít bằng chứng cho thấy Putin đã thành công với Shoigu hơn là với Ivanov. Hơn nữa, Putin hiểu rằng trong thời chiến, quân đội có xu hướng giành được nhiều quyền lực hơn ở trong nước. Ông biết rõ, nếu cuộc chiến càng kéo dài, quyền lực của quân đội sẽ càng lớn, và ông sẽ càng khó kiểm soát tình hình hơn. Và vì ông có xu hướng nhìn thế giới dưới lăng kính của các mối đe dọa, nên sức mạnh tương đối của quân đội là điều khiến ông lo lắng – trong chừng mực nào đó, thậm chí còn lo lắng hơn cả hiệu quả của quân đội trên chiến trường.
Kết quả là, Putin đã sử dụng các phương pháp ngày càng không chính thống để kiềm chế các tướng lĩnh. Chẳng hạn, bắt đầu từ mùa thu năm 2022, ông khuyến khích các phóng viên chiến trường công khai các vấn đề trong quân đội. Quan trọng hơn cả là vai trò của Wagner như một lực lượng đối trọng với quân đội. Đối với Prigozhin, bất chấp thương vong cao bất thường mà những người lính của ông phải gánh chịu, đây là một tình huống đôi bên cùng có lợi. Ông nhận ra rằng mình sẽ không bao giờ trở thành mối đe dọa chính trị đối với Putin, vì ông không có sự hậu thuẫn nào khác trong giới cầm quyền Nga ngoài sự bảo trợ của chính Putin. Và Putin đã đảm bảo rằng mọi chuyện vẫn sẽ như vậy.
Với địa vị đặc biệt của mình – được quản lý lỏng lẻo bởi GRU, được quân đội khoan dung, và được Putin bảo vệ – Prigozhin hy vọng sẽ giữ được vị trí độc tôn của mình trong một triều đình ngày càng giống thời trung cổ ở Điện Kremlin. Trong tình huống đó, ngay cả những phát ngôn bộc phát của Prigozhin thực chất có thể là một phần trong kế hoạch: ông ta càng hành động như một tên hề độc ác thì càng tốt. Đây là một hình mẫu quen thuộc trong lịch sử Nga. Vào thế kỷ 18, Sa hoàng Peter Đại đế đã phong Alexander Menshikov, tên hề của chính ông, làm Công tước quyền lực nhất đất nước vì lý do tương tự: Menshikov, với xuất thân khiêm tốn, không có địa vị trong giới quý tộc Nga, nhưng lại là kẻ tàn bạo, nhẫn tâm, và hết sức trung thành với Sa hoàng, người có thói quen dùng gậy đánh Menshikov.
Điều mà Prigozhin dường như không hiểu là nước Nga của Putin không phải là nước Nga của Peter Đại đế, dù ông và Putin đã cố gắng biến nó thành như vậy. Nhiều thành phần của xã hội Nga, đặc biệt là bộ máy hành chính của đất nước, đang dõi theo hành động của ông chủ Wagner với sự kinh hoàng và ghê tởm. Ngay bây giờ, Wagner đang sử dụng nhiều đạn dược hơn bất kỳ đơn vị Nga nào khác, điều chỉ có thể được biện minh nếu Wagner làm được những gì Prigozhin đã hứa – đạt được tiến bộ ở Bakhmut. Nếu họ thất bại trên chiến trường, thì chiến dịch khổng lồ kéo dài hàng tháng trời – trong đó Wagner đã khiến hàng nghìn người thiệt mạng và phá hủy một lượng lớn vật tư chiến tranh – có thể trở thành sự lãng phí các nguồn tài nguyên khan hiếm. Nhưng liệu Putin có xem thất bại nghiêm trọng của Wagner là một trọng tội hay không lại là một vấn đề khác. Tổng thống Nga đã từng sử dụng hiệu quả các quan chức và chính trị gia thất bại, cũng như những tay sai khác – ví dụ như cựu tổng thống và thủ tướng Dmitry Medvedev. Prigozhin có thể sẽ là người tiếp theo.
Andrei Soldatov là nghiên cứu viên không thường trú tại Trung tâm Phân tích Chính sách Châu Âu, Đồng sáng lập và Tổng Biên tập của Agentura.ru, một trang tin chuyên giám sát các hoạt động của cơ quan mật vụ Nga.
Irina Borogan là nghiên cứu viên không thường trú tại Trung tâm Phân tích Chính sách Châu Âu, Đồng sáng lập và Phó Tổng Biên tập của Agentura.ru.
Cả hai là đồng tác giả của cuốn “The Compatriots: The Russian Exiles Who Fought Against the Kremlin.”