Sau nhiều thập kỷ góp phần thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Trung Quốc, các doanh nhân Mỹ đang tìm cách rời khỏi đất nước này. Họ muốn trốn tránh một cuộc sống chìm trong sợ hãi, hay việc hy sinh phẩm giá để chiều lòng các quan chức.
Đầu tư nước ngoài đang rời khỏi Trung Quốc
Theo báo cáo của JP Morgan vào tháng trước, một nửa trong số khoản đầu tư trái phiếu nước ngoài trị giá 250 tỷ đến 300 tỷ USD kể từ năm 2019 đã rời khỏi thị trường Trung Quốc, đồng thời các khoản đầu tư vốn cổ phần tư nhân và vốn mạo hiểm của Mỹ vào Trung Quốc đã giảm hơn 50%.
Theo dữ liệu chính thức của Trung Quốc, đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Trung Quốc trong quý II năm nay đạt mức thấp nhất trong 25 năm ở mức 4,9 tỷ USD, giảm 87% so với cùng kỳ năm ngoái.
Dữ liệu của Bloomberg và fDi Markets về các dự án đầu tư mới—một chỉ báo rõ ràng hơn về việc liệu các công ty nước ngoài có còn đầu tư vào Trung Quốc hay không – cho thấy mức giảm 40%, xuống còn 74 tỷ USD vào năm 2020 từ mức 120 tỷ USD vào năm 2019 và giảm thêm 45% xuống còn 41 tỷ USD vào năm 2022 – thấp nhất kể từ năm 2010.
Mặc dù các giao dịch tài chính rất dễ theo dõi mà không có nhiều độ trễ, nhưng có thể phải mất nhiều năm để dữ liệu đầu tư trực tiếp nước ngoài phản ánh việc các công ty phương Tây đa dạng hóa khỏi Trung Quốc.
Vì lý do này, Bắc Kinh có thể không nhận thức được những điều thực sự tồi tệ đối với đầu tư trực tiếp nước ngoài, các nhà phân tích của Rhodium Group, một công ty nghiên cứu hàng đầu về nền kinh tế Trung Quốc, cảnh báo trong một báo cáo gần đây.
Báo cáo nêu rõ: “Trong bối cảnh nền kinh tế Trung Quốc đang trải qua một cuộc suy thoái mang tính cơ cấu rộng lớn, những phản ứng chậm trễ có thể góp phần gây ra tổn thất thêm về năng suất và tăng trưởng kinh tế”.
Giả định ngụ ý ở đây là việc ngăn ngừa thiệt hại kinh tế là ưu tiên hàng đầu của Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ). Tuy nhiên, một số chuyên gia về Trung Quốc không cho rằng như vậy.
Ông Derek Scissors, nhà kinh tế trưởng của công ty nghiên cứu China Beige Book và là thành viên cấp cao tại Viện nghiên cứu Doanh nghiệp Mỹ có trụ sở tại Washington, nói với The Epoch Times: “Không phải ông Tập Cận Bình và lãnh đạo ĐCSTQ ghét tăng trưởng kinh tế – đó chỉ không phải là ưu tiên hàng đầu”.
“Ưu tiên hàng đầu là kiểm soát xã hội, bao gồm cả nền kinh tế. Vì vậy, bất cứ khi nào có sự đánh đổi giữa kiểm soát kinh tế và tăng trưởng, họ sẽ chọn kiểm soát”, ông nói.
“Và khi chúng ta nói, ‘Ồ, bạn biết đấy, bạn có thể phát triển nhanh hơn. Tại sao bạn lại làm những điều này?’ Câu trả lời rất rõ ràng: Đó là vì đấy không phải là ưu tiên của họ”.
Ông Scissors và các chuyên gia khác nói với The Epoch Times rằng tăng trưởng kinh tế tổng thể không phải là ưu tiên hàng đầu của nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình. Thay vào đó, Trung Quốc đang trải qua một sự thay đổi về mô hình trong cách nước này tương tác với nền kinh tế toàn cầu và đang sàng lọc ra các nhà đầu tư nước ngoài trung thành với ông Tập.
Kết quả là, bối cảnh chính trị và kinh doanh tổng thể của Trung Quốc thách thức các kinh nghiệm trong quá khứ, và những diễn giải của phương Tây sẽ tạo ra những giả định sai lầm về Trung Quốc – thậm chí còn sai lầm hơn trước.
Môi trường kinh doanh ở Trung Quốc đã trải qua 3 thời kỳ
Khi Bộ trưởng Thương mại Mỹ Gina Raimondo đến thăm Trung Quốc vào tháng 8, bà đã cảnh báo rằng nước này có thể trở thành nơi “không thể đầu tư” nếu các hành vi không thể đoán trước, chẳng hạn như tấn công các công ty Mỹ, không chấm dứt. Năm nay, văn phòng Bắc Kinh của Mintz Group đã bị đột kích vào tháng 3, văn phòng Thượng Hải của Bain & Co. vào tháng 4 và văn phòng của Capvision Partners ở nhiều thành phố vào tháng 5.
Môi trường kinh doanh ở Trung Quốc đối với các công ty Mỹ không phải lúc nào cũng như vậy.
Ông Mike Sun, một doanh nhân làm việc tại Mỹ với nhiều thập kỷ kinh nghiệm tư vấn cho các nhà đầu tư và thương nhân nước ngoài kinh doanh tại Trung Quốc, nhớ lại rằng thế hệ nhà đầu tư Mỹ đầu tiên đã đến thăm Trung Quốc đại lục với tinh thần tiên phong. Ông ấy đã nói chuyện với The Epoch Times bằng cách sử dụng hoá danh để bảo vệ hoạt động kinh doanh của mình ở Trung Quốc.
Vào đầu những năm 1990, ông cho biết một doanh nhân người Mỹ gốc Do Thái đã nói với ông rằng: “Tôi muốn trở thành Marco Polo của nước Mỹ”, ám chỉ nhà thám hiểm người Ý đã giới thiệu Trung Quốc tới người châu Âu. Doanh nhân này nói thông thạo tiếng Trung Quốc phổ thông và đã kết hôn với một phụ nữ Trung Quốc.
Hồi đó, Trung Quốc có rất nhiều cơ hội.
Nếu đầu tư vào Trung Quốc trong những năm đó giống như một cuộc phiêu lưu thì nó đã trở thành điều hiển nhiên trong thập kỷ tiếp theo, từ năm 2000 đến năm 2012. Sẽ thật ngu ngốc nếu không đầu tư vào Trung Quốc vào thời điểm đó, ông Sun nhớ lại.
Ông nói, vinh quang tột đỉnh của chính quyền Bắc Kinh là Thế vận hội Bắc Kinh 2008. Khi Tổng thống Mỹ George W. Bush và gia đình ngồi cạnh Ngoại trưởng Trung Quốc Dương Khiết Trì tại trận đấu bóng rổ giữa Trung Quốc và Mỹ, điều đó đã trở thành biểu tượng cho sự chấp nhận của cộng đồng quốc tế đối với ĐCSTQ.
Trung Quốc đã trở thành “công xưởng của thế giới” sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2001. Theo dữ liệu của Ngân hàng Thế giới, tỷ trọng giá trị gia tăng sản xuất toàn cầu của nước này đã tăng từ 9% năm 2004 lên 22% năm 2012 và 30% vào năm 2022.
Nhưng việc giành được quyền lực của ông Tập vào tháng 3/2013 là một tín hiệu cho thấy một thập kỷ khác đã được mở ra. Năm 2015, nhà lãnh đạo này bắt đầu kế hoạch công nghiệp “Sản xuất tại Trung Quốc 2025”, hướng tới thống trị toàn cầu trong các lĩnh vực sản xuất tiên tiến như chất bán dẫn và năng lượng mới.
Để đạt được mục tiêu này, Trung Quốc đã khuyến khích hành vi trộm cắp công nghệ quy mô lớn từ các nước phương Tây.
Theo quan điểm của ông Sun, ông Tập đã đảo ngược quá trình hội nhập của Trung Quốc với phần còn lại của thế giới, một xu hướng đã hình thành từ hai thập kỷ trước.
Ông Tập không muốn Trung Quốc trở thành nước Nga thứ hai, ông Sun nói. [Nước Nga đã phải chịu hậu quả do sự phụ thuộc vào các nước phương Tây]
Từ năm 2014 đến năm 2016, Nga đã trải qua một cuộc khủng hoảng tài chính do giá dầu thô, thứ vốn là một mặt hàng xuất khẩu lớn, giảm mạnh và các lệnh trừng phạt quốc tế do việc sáp nhập Crimea. Kể từ đó, triển vọng tăng trưởng của Nga vẫn ảm đạm do những thách thức trong việc đa dạng hóa các ngành công nghiệp chính và các lệnh trừng phạt của phương Tây, theo tổ chức nghiên cứu châu Âu Bruegel.
Sau khi Nga xâm chiếm Ukraine vào tháng 2/2022, nước này đã phải hứng chịu hơn 13.000 biện pháp hạn chế. Theo phát hiện của Carnegie Endowment for International Peace, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Washington, các lệnh trừng phạt đã khiến Nga bị loại khỏi các lĩnh vực công nghệ tiên tiến ở nước ngoài và buộc nước này phải quay lại dựa vào giao dịch hàng hóa năng lượng để duy trì tăng trưởng kinh tế.
Thay đổi trở nên rõ ràng vào giai đoạn Covid
Ông Sun cho biết những thay đổi của Trung Quốc đã trở nên rõ ràng hơn trong hai đến ba năm qua, trùng với thời điểm đại dịch COVID-19. Đây cũng là giai đoạn ông Tập đã hoàn thiện phần lớn việc củng cố quyền lực của mình.
Đó là điều mà ông Meng Jun, một doanh nhân Trung Quốc, cho biết ông đã trải qua.
Ông Meng kinh doanh sản phẩm cao su với doanh thu hàng năm là 15 triệu USD. Vào năm 2021, khi phần còn lại của thế giới mở cửa trở lại, nhà máy của ông ở Nam Ninh, thủ phủ tỉnh Quảng Tây, miền nam Trung Quốc, bắt đầu nhận được đơn đặt hàng trở lại. Tuy nhiên, ông ấy không thể tiếp tục hoạt động sản xuất vì lệnh đóng cửa do dịch bệnh COVID-19 của chế độ Bắc Kinh.
Ban đầu, ông có thể hối lộ các quan chức địa phương để nhà máy của ông có thể hoạt động vào ban đêm trong khi các nhà máy khác phải đóng cửa. Nhưng sau đó, không ai có thể bẻ cong các quy định vì các quan chức không muốn mất việc trước khả năng trường hợp nhiễm COVID-19 sẽ bị truy vết từ một nhà máy hoạt động trái phép dưới chính sách zero-COVID của Trung Quốc. Ông Meng đã mất hàng triệu USD.
Ông Meng đã đóng cửa công việc kinh doanh vào năm ngoái và rời sang Mỹ.
Ông Meng nói với The Epoch Times: “Tập Cận Bình đã giành được quyền kiểm soát hoàn toàn xã hội Trung Quốc và ông ấy [ông Tập] biết điều đó”.
“Ông ấy đã thử thách điều đó trong ba năm bị phong tỏa. Chỉ với một vài người trong ủy ban khu phố – đơn vị kiểm soát ĐCSTQ thấp nhất ở khu vực thành thị – mặc áo khoác trắng, không một ai trong các khu chung cư có dân số từ vài nghìn đến hàng chục nghìn người dám thách thức các quy định và rời đi”.
Theo ông Sun, người ta không nên nhìn nền kinh tế Trung Quốc qua lăng kính kinh tế phương Tây. “Người phương Tây cho rằng nền kinh tế Trung Quốc quá tệ với tỷ lệ thanh niên thất nghiệp cao và lĩnh vực bất động sản mất khả năng thanh toán, nhưng ông Tập cho rằng điều đó không sao cả”.
Ông Scissors đồng tình: “Mục tiêu của Tập và đảng là đảm bảo họ kiểm soát được nền kinh tế, và điều đó đang ổn. Vì vậy, họ thấy không có khủng hoảng nào ở đây và tôi nghĩ họ đúng”.
Đột kích và cấm xuất cảnh
Theo cuộc khảo sát năm 2023 của Hội đồng Doanh nghiệp Mỹ – Trung, hơn 1/3 doanh nghiệp Mỹ đã giảm hoặc tạm dừng đầu tư theo kế hoạch vào Trung Quốc trong năm qua. Mối quan tâm hàng đầu của họ là vấn đề địa chính trị và chính sách đối nội.
Vào ngày 3/10, Capvision Partners, một trong những công ty Mỹ bị đột kích trước đó vào năm nay, thông báo rằng họ đã hoàn thành một đợt “chấn chỉnh” được chính quyền Trung Quốc phê duyệt. Công ty lặp lại mệnh lệnh của ĐCSTQ và thề sẽ “đi đầu trong việc bảo vệ điểm quan trọng về an ninh trong ngành tư vấn” và “đóng góp một phần nhỏ vào quá trình hiện đại hóa kiểu Trung Quốc”. Ngay sau cuộc đột kích, cơ quan tuyên truyền của Trung Quốc tuyên bố rằng các chuyên gia tư vấn của Capvision đã tham gia vào hoạt động gián điệp quốc tế.
Ngoài các cuộc đột kích, các thông tin cho thấy các giám đốc điều hành phương Tây còn bị cấm rời khỏi Trung Quốc.
Theo nhóm nhân quyền Safeguard Defenders có trụ sở tại Tây Ban Nha, Trung Quốc hiện có 15 luật cấm xuất cảnh khác nhau cho phép chính quyền ngăn chặn một người rời khỏi đất nước.
Ông Sun cho biết ông đã bị cấm xuất cảnh sau khi ông Tập tiếp quản ĐCSTQ. Dựa trên kinh nghiệm của mình, ông cho biết các sở cảnh sát, bao gồm cả các sở cảnh sát ở cấp thị trấn, có thể đưa ra lệnh cấm xuất cảnh đối với một người trong hệ thống an ninh công. Các nhân viên kiểm soát biên giới thực hiện lệnh cấm không đưa ra lời giải thích nào, trừ khi người bị cấm xuất cảnh bị bắt.
Lệnh cấm xuất cảnh có thể kéo dài từ vài tháng đến nhiều năm và không có thông báo chính thức về thời điểm lệnh cấm được dỡ bỏ. Những người bị cấm xuất cảnh phải sử dụng mạng lưới quan hệ cá nhân của mình để tìm ra lý do thực sự của lệnh cấm và cố gắng rời khỏi đất nước để xem liệu lệnh cấm có còn hiệu lực hay không.
Ông Sun không biết chính xác thời hạn cấm xuất cảnh của mình. Luật sư của ông đoán là nó kéo dài hơn một năm.
Ông Sun nói: “Giống như một người hầu như bị khoá trái trong khi người đó không rõ nguyên nhân và chìa khóa lại nằm trong tay người khác”. “Một người có thể bị điều khiển từ xa; đó là trường hợp xảy ra ở Trung Quốc”.
Ông cho biết việc cấm xuất cảnh ngày càng gia tăng ở Trung Quốc khiến ông nhớ đến trường hợp của cựu giám đốc Trung Quốc của tập đoàn khai thác mỏ khổng lồ Rio Tinto của Úc. Ông Stern Hu, một người Úc gốc Hoa, bị buộc tội “làm rò rỉ bí mật nhà nước” vào tháng 7/2009 và bị kết án 10 năm tù vào tháng 3/2010 vì tội “hối lộ và xâm phạm bí mật thương mại”.
Ông Sun cho biết nguyên nhân thực sự dẫn đến kết cục của ông Hu là do Rio Tinto rút lui khỏi việc bán quyền sở hữu trong các tài sản quan trọng cho Tập đoàn Nhôm nhà nước Trung Quốc. Bloomberg đưa tin công ty đã nhờ cậy ông Henry Kissinger để giải quyết vụ bắt giữ ông Hu và ba nhân viên khác, mặc dù cựu ngoại trưởng Mỹ cho biết ông không thể làm gì cho họ. Ông Hu được trả tự do vào năm 2018 sau 8 năm thụ án trong một nhà tù gần Thượng Hải. Theo Bộ Ngoại giao Trung Quốc, án tù của ông đã được giảm bớt vì “tuân theo quản lý và giáo dục”.
Luật lệ mơ hồ trao quyền cho nhà nước
Chuyển nhanh tới năm 2023, nguy cơ vi phạm tuân thủ và chi phí do không tuân thủ thậm chí còn cao hơn.
“Luật chống gián điệp có những điều khoản mơ hồ phụ thuộc vào cách giải thích của ĐCSTQ. Đảng cố tình tạo ra sự không chắc chắn này để các nhà đầu tư nước ngoài không biết phải làm gì và không thể tránh khỏi rủi ro ngoại trừ việc tuân theo ĐCSTQ”, ông Sun nói.
Đầu năm nay, chế độ này đã mở rộng mạnh mẽ luật chống gián điệp năm 2014, trao cho chính quyền quyền lực sâu rộng để dò xét bất cứ điều gì mà ĐCSTQ cho là ảnh hưởng đến an ninh quốc gia.
Ông nói thêm: “Nó nhằm mục đích tạo ra nỗi sợ hãi khiến mọi người không dám động vào bất cứ thứ gì có thể gây ra rắc rối dù với khả năng nhỏ nhất”.
Tổ chức Bảo vệ các nền Dân chủ, một tổ chức tư vấn, cũng quan sát thấy một xu hướng tương tự. Nhóm này cho biết trong một báo cáo hồi tháng trước: “Bắc Kinh đang tái cơ cấu các điều kiện hoạt động của các doanh nghiệp nước ngoài bằng một loạt luật và quy định mới nhằm tìm cách khiến các nhà đầu tư phải tuân theo các ưu tiên của đảng cầm quyền và khiến các cơ quan quản lý ở nước ngoài trở nên không liên quan”.
Cuộc sống không phẩm giá
Ông Sun và ông Meng cho biết “những người được chọn” trong tương lai để kiếm tiền ở Trung Quốc sẽ là những người trung thành với ông Tập và ĐCSTQ.
Tuy nhiên, vẫn có một cái giá phải trả.
Ông Meng từng bị đánh thức bởi cuộc gọi từ một quan chức cấp tỉnh của ĐCSTQ vào lúc 2 giờ sáng và bị ra lệnh giao ngay hàng trăm nghìn CNY vì quan chức này cần tiền mặt để đánh bạc. Một lần khác, ông phải điều hành một khách sạn cao cấp ở tỉnh Quảng Tây để tiếp đãi miễn phí các quan chức đảng. Các cộng sự của ông tiếp quản khách sạn vào năm 2005 sau khi ông bắt đầu đi lại thường xuyên giữa Quảng Tây và Bắc Kinh.
Ông Meng nói, trong khi các doanh nhân nước ngoài có thể không cần phải lấy lòng các quan chức tới mức đó, thì sự sỉ nhục có thể là tương tự, đồng thời cho biết thêm rằng môi trường kinh doanh của Trung Quốc đang trở nên lố bịch với những tuyên truyền chính thức kêu gọi người dân khắc ghi “Tư tưởng Tập Cận Bình” trong “bộ não, trái tim và tâm hồn” của họ.
Đối với ông Meng, điều đó có nghĩa là sống một cuộc sống không có phẩm giá. Vì vậy ông ấy đã rời Trung Quốc vào tháng 4/2022.
Điều gì chờ đợi phía trước?
Ông Sun cho biết, bất chấp rủi ro, nhiều doanh nhân vẫn sẵn sàng tìm hiểu các quy định mới xung quanh việc đầu tư vào Trung Quốc, bởi vì thị trường rộng lớn của đất nước này xét cho cùng rất hấp dẫn.
Trong trường hợp không có lệnh trừng phạt sâu rộng đối với Trung Quốc, các nhà tư bản Mỹ sẽ không từ bỏ thị trường này. Ông Sun cho biết ông có thể nghĩ ra hai kịch bản sẽ gây ra một cuộc tháo chạy ồ ạt: Trung Quốc xâm chiếm Đài Loan hoặc chế độ Bắc Kinh dùng bạo lực đàn áp một cuộc biểu tình nội bộ ở quy mô tương tự như vụ thảm sát Thiên An Môn năm 1989.
Ông Meng cho biết ông không nghĩ các vấn đề kinh tế sẽ khiến ông Tập mất đi quyền lực. Nhưng nếu các nhà lãnh đạo chống Tập có thể tuyên bố nhà lãnh đạo này đã phạm sai lầm chính trị nghiêm trọng (ví dụ, đã ủng hộ Nga trong cuộc chiến ở Ukraine – nếu Nga bị đánh bại), thì họ có thể buộc ông Tập phải từ chức.
Bất kể tương lai có diễn ra như thế nào, bối cảnh kinh doanh của Trung Quốc đang trải qua quá trình thay đổi mang tính cơ cấu.
Ông Scissors nói: “Tôi nghĩ ông Tập Cận Bình muốn khu vực nước ngoài ít tham gia hơn vào nền kinh tế Trung Quốc”.
“Vì vậy, nếu ông ấy có thể tiếp tục duy trì sự tham gia của khu vực nước ngoài vào những lĩnh vực mà ông ấy muốn, trong khi sự tham gia khác của khu vực nước ngoài lại giảm sút, thì ông ấy hoàn toàn hài lòng với điều đó”.
Theo The Epoch Times
Bảo Nguyên biên dịch