Liên Thành
Khi cuộc chiến toàn diện ở Ukraina bước sang năm thứ ba, Nga đã tăng gấp đôi nỗ lực trên toàn thế giới, nhằm làm suy yếu vị thế quốc tế của Kyiv, làm xói mòn sự ủng hộ của phương Tây và tinh thần trong nước của Ukraina. Nhiều năm theo dõi chặt chẽ không chỉ các phương tiện truyền thông do nhà nước bảo trợ như Russia Today (RT) và Sputnik, mà còn cả hoạt động của Nga trên Telegram, TikTok, X và các nền tảng xã hội khác, Phòng thí nghiệm nghiên cứu pháp y kỹ thuật số của Hội đồng Đại Tây Dương (DFRLab) chỉ ra một kết luận: Trong cuộc chiến tuyên truyền, Nga vẫn luôn tiến hành các hoạt động thông tin trên toàn cầu, chơi trò chơi lâu dài, để tồn tại lâu hơn bất kỳ sự đoàn kết nào giữa các đồng minh của Ukraina, và duy trì cho đến khi Ukraina mất đi ý chí chiến đấu.
Các biện pháp trừng phạt của phương Tây được áp dụng sau cuộc xâm lược, ban đầu đã làm gián đoạn khả năng của Nga trong việc tiếp cận một số khán giả châu Âu, thông qua các cơ quan truyền thông do nhà nước bảo trợ. Nhưng kể từ đó, Nga đã điều chỉnh hoạt động thông tin của mình để tập trung hơn vào mạng xã hội; Ngoài việc tấn công sự ủng hộ của công chúng phương Tây để tài trợ cho quốc phòng Ukraina, họ còn mở rộng các nỗ lực tuyên truyền có mục tiêu ở các khu vực khác nhau trên thế giới, bao gồm Châu Mỹ Latinh, Châu Phi và Trung Đông.
Và sự ủng hộ của phương Tây dành cho Ukraina thực sự đang lung lay, đáng chú ý nhất là ở Washington, nơi viện trợ bổ sung cho Ukraina đã bị trì hoãn trong nhiều tháng tại Quốc hội. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến việc cử tri và các nhà lập pháp ủng hộ việc gửi vũ khí và tiền tới Ukraina.
Dù tuyên truyền của Nga có đóng vai trò quyết định hay không, thì kết quả của việc phương Tây giảm bớt hỗ trợ vật chất cho quốc phòng Ukraina là mục tiêu rõ ràng trong cuộc chiến thông tin của Tổng thống Vladimir Putin. Và với những thắng lợi trên chiến trường gần đây như chiếm được thành phố Avdiivka, cùng với những thắng lợi về mặt tuyên truyền như cái chết của thủ lĩnh đối lập Alexei Navalny, vị thế của ông Putin trong và ngoài nước đang mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Nga đã tích cực sử dụng các hoạt động thông tin để làm suy yếu Ukraina ít nhất kể từ năm 2014, khi các nhà nghiên cứu của Phòng thí nghiệm nghiên cứu pháp y kỹ thuật số (DFRLab) trên khắp thế giới đã ghi lại chi tiết thông qua các nỗ lực giám sát liên tục của họ.
Trước cuộc xâm lược vào tháng 2 năm 2022, Nga đã sử dụng thông tin sai lệch dưới hình thức chiến tranh tường thuật để biện minh cho hành động quân sự, che giấu kế hoạch của mình và phủ nhận mọi trách nhiệm về cuộc chiến.
Và như DFRLab trình bày chi tiết trong báo cáo mang tính bước ngoặt vào tháng 2 năm 2023, có tên “Phá hoại Ukraina: Cách Điện Kremlin sử dụng các hoạt động thông tin để làm xói mòn niềm tin toàn cầu vào Ukraina”, chiến lược thông tin của Nga bắt đầu thay đổi sau cuộc xâm lược năm 2022, tập trung vào việc làm xói mòn khả năng chống cự của Ukraina.
Trong phần tiếp theo của ấn bản đầu tiên của cuốn sách mang tên “Làm suy yếu Ukraina”, DFRLab khám phá cách Nga tiếp tục củng cố những nỗ lực này trong suốt năm 2023, phát triển các thông điệp và kỹ thuật mới đồng thời khuyến nghị thực hiện những thông điệp và kỹ thuật tiếp tục tỏ ra hiệu quả.
Chiến thuật của Nga vào năm 2023
Trong năm thứ hai của cuộc chiến, đối mặt với các lệnh trừng phạt quốc tế, danh tiếng bị tổn hại và lệnh cấm RT và Sputnik do nhà nước Nga tài trợ ở nhiều nước phương Tây, Nga đã chuyển hướng sang các hoạt động gây ảnh hưởng có mục tiêu và phù hợp hơn, sử dụng TikTok, Telegram và các nền tảng mạng xã hội khác để mở rộng khán giả quốc tế—đặc biệt là ở Nam bán cầu, nơi truyền thông nhà nước Nga vẫn là những tay chơi lớn. Nga cũng tăng cường hợp tác trong lĩnh vực truyền thông và thông tin với các nước có thiện cảm.
Trong suốt năm 2023, Nga đã dựa vào hộp công cụ phong phú của mình để tiến hành các hoạt động thông tin, bao gồm việc sử dụng các mạng phối hợp không xác thực trên các nền tảng truyền thông xã hội, khai thác những bất bình trong khu vực với phương Tây, hack và giả mạo tài liệu, cùng các chiến thuật khác. Nga tuyên truyền kết hợp các câu chuyện cũ và mới nhằm làm suy yếu Ukraina trong nước và quốc tế, nhằm làm mất uy tín của nước này với các đối tác phương Tây và các nước láng giềng.
Ngoài ra, Nga tiếp tục thắt chặt kiểm soát không gian thông tin trong nước, truyền bá những câu chuyện sai lệch và gây hiểu lầm nhằm làm suy yếu quyết tâm của Ukraina, đồng thời trình bày quan điểm về chiến tranh đang diễn ra thông qua RT và Sputnik, điều chỉnh thông điệp của mình để phục vụ khán giả khu vực, đặc biệt là ở Mỹ Latinh và Châu Phi. Nga cũng tăng cường nỗ lực làm xói mòn sự gắn kết trong xã hội Ukraina.
Những hoạt động thông tin đó trông như thế nào trong thực tế—và chúng ảnh hưởng đến các quốc gia mục tiêu như thế nào? Dựa trên kinh nghiệm lâu năm và phạm vi tiếp cận toàn cầu của nhóm nghiên cứu DFRLab, báo cáo này phân tích các hoạt động tuyên truyền của Nga kể từ khi bắt đầu cuộc chiến toàn diện hai năm trước, theo từng khu vực. Các nghiên cứu điển hình sau đây đã làm sáng tỏ các hoạt động tuyên truyền ủng hộ Điện Kremlin dưới nhiều hình thức, sự sắp đặt và cách tiếp cận khác nhau.
Ở Ukraina, Nga trong năm 2023 đã tìm cách làm xói mòn ý chí phản kháng của đất nước và gieo rắc bất hòa nội bộ, bằng cách làm mất uy tín của cả giới lãnh đạo dân sự và quân sự. Điều này liên quan đến việc miêu tả Ukraina là một đồng minh không đáng tin cậy, khuếch đại xung đột nội bộ, và phát động các cuộc tấn công lừa đảo nhằm vào xã hội dân sự và người dùng bình thường. Ví dụ: bộ máy tuyên truyền của Điện Kremlin đã thiết lập hoạt động gây ảnh hưởng lớn nhất được biết đến trên TikTok, để phổ biến tin đồn về tham nhũng chính trị ở Ukraina.
Trong nội bộ, Nga cũng hướng nỗ lực kiểm soát khán giả trong nước, chủ yếu tập trung vào việc hạn chế tiếp cận thông tin. Các sự cố như cuộc binh biến Wagner vào tháng 6 năm 2023 đã tạo ra một tình thế khó khăn cho Điện Kremlin về việc dung túng Telegram, vốn đóng vai trò hiệu quả như một ngôi nhà kỹ thuật số cho Yevgeny Prigozhin và những kẻ nổi loạn đồng bọn của ông ta.
Các biện pháp kiểm duyệt và giám sát trong nước đang diễn ra cũng vẫn tồn tại, bao gồm cả luật nhằm hạn chế các mạng riêng ảo (VPN), được sử dụng để lách các hạn chế trực tuyến. Cơ quan Giám sát Truyền thông, Công nghệ Thông tin và Truyền thông Đại chúng Liên bang Nga, cơ quan quản lý viễn thông nhà nước thường được gọi là Roskomnadzor, cũng triển khai một hệ thống giám sát internet có tên Oculus, được thiết kế để phát hiện nội dung mà Điện Kremlin cho là không mong muốn.
Ở châu Âu, Nga đã phổ biến những tuyên bố định kỳ, khẳng định rằng Ukraina đã bán vũ khí của phương Tây để kiếm lời trên thị trường chợ đen quốc tế, nhằm làm suy yếu sự hỗ trợ của châu Âu dành cho Ukraina. Nga cũng kiên trì quảng bá câu chuyện rằng, các quốc gia thành viên Liên minh châu Âu sẽ gặp khó khăn trong mùa đông nếu không được tiếp cận với khí đốt của Nga, phát động một chiến dịch gây ảnh hưởng thông tin trực tuyến rộng rãi, bao gồm hơn 50 trang web giả mạo mạo danh các cơ quan truyền thông châu Âu có uy tín.
Các hoạt động của Nga không chỉ giới hạn ở các nước châu Âu hỗ trợ Ukraina về vũ khí và tài chính. Các nhà nghiên cứu của DFRLab đã quan sát thấy các chiến thuật nhắn tin có mục tiêu ở Nam Caucasus và Moldova, dường như với mục đích kép là làm suy yếu sự hỗ trợ dành cho Ukraina, đồng thời chia rẽ xã hội từ bên trong và giành được ảnh hưởng địa phương.
Ví dụ, những người thân Nga đã lợi dụng những lời chỉ trích hiện có đối với Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan, sau khi nước láng giềng Azerbaijan chinh phục vùng đất dân tộc Armenia ở Nagorno-Karabakh. Các quan chức, nhà tuyên truyền và người có ảnh hưởng của Điện Kremlin trên Telegram đã thúc đẩy tình cảm chống chính phủ, và kêu gọi lật đổ Pashinyan và chính phủ của ông ta.
Ở Azerbaijan, Điện Kremlin đã tận dụng ảnh hưởng của tiếng Nga thông qua các học viện, khóa học trao đổi và trường đại học, đồng thời khai thác sự thiếu hụt các phương tiện truyền thông độc lập của đất nước.
Tại Gruzia, chính phủ do Giấc mơ Gruzia lãnh đạo đã mở rộng mối quan hệ với Nga, cả về mặt chính trị và kinh tế sau cuộc xâm lược vào tháng 2 năm 2022, khai thác những lo ngại của người dân về việc chiến tranh leo thang ở Gruzia, để củng cố thêm lập trường thân Nga của chính phủ.
Và tại Moldova, Nga đã tham gia vào hoạt động tống tiền năng lượng, và gây chiến bằng cách khuếch đại thông tin sai lệch rằng Moldova, Ukraina hoặc NATO đang lên kế hoạch can thiệp quân sự vào khu vực ly khai Transnistria do Nga hậu thuẫn.Ở Trung Đông và Bắc Phi, các hoạt động gây ảnh hưởng của Nga dựa vào đế chế truyền thông RT và Sputnik, cũng như các nhà khuếch đại địa phương các thông điệp ủng hộ Điện Kremlin và tình cảm chống phương Tây, chống chủ nghĩa thực dân rộng rãi. Nga áp dụng chiến lược kép ở châu Phi: khía cạnh chính thức liên quan đến thương mại, đầu tư, ngoại giao, tiếp cận công chúng, thỏa thuận quốc phòng và cam kết với các tổ chức quốc tế, bên cạnh khía cạnh không chính thức và bí mật sử dụng các công cụ, chiến thuật kết hợp và buôn bán vũ khí lấy tài nguyên bí mật.
Ở Mỹ Latinh, RT và Sputnik đóng vai trò là kênh liên lạc của Nga, được bổ sung bởi các đại sứ Nga và các nhà báo không liên kết phổ biến tuyên truyền thân Nga.
Trong khi một số người tuyên bố Ukraina là người chiến thắng trong cuộc chiến thông tin vào năm 2022, thì mọi chuyện chưa bao giờ đơn giản như vậy, đặc biệt là trong bối cảnh toàn cầu; nó cũng còn lâu mới kết thúc. Nếu những nghiên cứu trường hợp toàn cầu này cho thấy điều gì rõ ràng, thì đó là Điện Kremlin và những người ủng hộ họ vẫn đang cố gắng phá vỡ vị thế toàn cầu của Ukraina, chơi trò chơi lâu dài, bằng cách nhắm mục tiêu vào các quốc gia trên thế giới, bằng các chiến dịch thông tin sai lệch và gây ảnh hưởng, nhằm làm giảm sự ủng hộ của công chúng và sự sẵn lòng của các đồng minh gửi viện trợ.
Nga có lịch sử lâu dài về các hoạt động thông tin và gây ảnh hưởng trên toàn thế giới, khiến nước này trở thành một đối thủ đáng gờm, không ngừng tìm cách khai thác những điểm yếu hoặc vấn đề trong xã hội đối phương. Tương tự, Nga lạm dụng ý tưởng về các phương tiện truyền thông “trung lập” để đưa tin sai lệch, cùng với việc đưa tin về các sự kiện có thật, tất cả đều nhằm mục đích để lại cho người xem ấn tượng rằng cả hai phiên bản của sự kiện đều có giá trị.
Đến tháng 2 năm 2022—nếu không nói là sớm hơn—thế giới phương Tây đã công nhận rằng RT và Sputnik là công cụ tuyên truyền của Nga, chứ không phải là nguồn truyền thông hợp pháp. Tuy nhiên, những phương tiện truyền thông đó vẫn phổ biến và có ảnh hưởng ở nhiều nơi ở Châu Mỹ Latinh, Trung Đông và Châu Phi. Hơn nữa, ngay cả ở Liên minh Châu Âu, nơi các kênh đó bị chặn về mặt kỹ thuật, RT vẫn lách các hạn chế, và tiếp tục đầu độc không gian truyền thông thông qua các trang nhân bản nhỏ hơn, “phỉ báng” một cách hiệu quả các lệnh trừng phạt của phương Tây.
Một số kênh có nội dung tuyên truyền bằng tiếng Nga được dịch sang ngôn ngữ địa phương. Đồng thời, Nga tiếp tục sử dụng các đại sứ quán và nhà ngoại giao của mình như một phần mở rộng của bộ máy tuyên truyền, thúc đẩy thông tin sai lệch, xác minh thông tin sai sự thật và các âm mưu trên toàn thế giới. Nga cũng sử dụng các sự kiện ngoại giao, chẳng hạn như Hội nghị thượng đỉnh Nga-Châu Phi, để truyền bá thông điệp của mình ở cấp độ khu vực cụ thể hơn.
Các hoạt động thông tin và gây ảnh hưởng của Nga bên trong Ukraina và nước ngoài có thể sẽ tiếp tục phát triển, tìm ra những rạn nứt mới trong xã hội để làm sâu sắc thêm và áp dụng những cách tiếp cận mới. Hơn hết, năm 2024 là năm bầu cử ở hàng chục quốc gia mà Nga có thể cố gắng can thiệp, nhằm nỗ lực thúc đẩy sự ủng hộ đối với các đồng minh của mình, hoặc ít nhất là tránh xa các đảng thân Ukraina. Ở những quốc gia ít thân thiện nhất, Nga có thể sẽ tiếp tục thúc đẩy ý tưởng – thông qua các biện pháp bí mật hơn – rằng viện trợ cho Ukraina là một tổn thất ròng đối với những người cư trú tại các quốc gia đó.
Quả thực, những nỗ lực của Nga cho đến nay đã đạt được một phần kết quả, chẳng hạn như sự chậm trễ trong việc cung cấp thiết bị quân sự, nhưng chúng không ngăn được khả năng đáp trả của Ukraina. Ukraina đang tích cực nỗ lực chống lại ảnh hưởng của Nga, phân bổ các nguồn lực đáng kể để theo dõi và đẩy lùi các hoạt động thông tin của Nga, và những thành công của nước này cho đến nay có thể cung cấp cho thế giới một số hiểu biết sâu sắc về cách chống lại ảnh hưởng xấu.
Với mức độ hoạt động của Nga và mong muốn rõ ràng của nước này nhằm tác động dư luận toàn cầu chống lại Ukraina, như được trình bày chi tiết trong báo cáo này, các chính phủ trên thế giới – đặc biệt là những chính phủ tán thành các giá trị dân chủ – cần phải xem xét tác động tiềm tàng của các quyết định của họ xung quanh Ukraina, cũng như cuối cùng là mang tính toàn cầu. Hỗ trợ và viện trợ nhiều hơn cho Ukraina sẽ củng cố nền dân chủ toàn cầu, trong khi việc cắt giảm viện trợ tương tự sẽ làm suy yếu không chỉ Ukraina mà còn làm suy yếu toàn bộ nền dân chủ.