Reuters dẫn theo nhận định từ bên trong chính giới Iran cho biết vụ Tổng thống Iran Ebrahim Raisi chết do tai nạn máy bay trực thăng có thể làm đảo lộn kế hoạch của các chính trị gia cứng rắn vốn muốn ông Raisi kế nhiệm Lãnh đạo Tối cao Ayatollah Ali Khamenei và cũng sẽ khuấy động các cuộc cạnh tranh nội bộ về việc ai sẽ nắm quyền tại nước Cộng hòa Hồi giáo nếu ông Khamenei qua đời.
Ông Ebrahim Raisi, 63 tuổi, là hậu bối của ông Ayatollah Ali Khamenei, nổi lên trên chính trường Iran qua hệ thống chính trị thần quyền. Ông được nhìn nhận rộng rãi là ứng viên hàng đầu kế nhiệm quyền lực của Lãnh đạo Tối cao 85 tuổi. Tuy nhiên, vẫn còn quá sớm để khẳng định người kế nhiệm ông Khamenei trong một nền chính trị không rõ ràng như Iran.
Ông Ebrahim Raisi được bầu làm tổng thống Iran vào năm 2021. Sự thăng tiến của ông Raisi lên vai trò tổng thống là một phần của sự củng cố quyền lực vững chắc trong tay các chính trị gia cứng rắn luôn tận tâm bảo vệ các trụ cột của Cộng hòa Hồi giáo chống lại các rủi ro đặt ra bởi những người bất đồng chính kiến trong nước và các kẻ thù hùng mạnh trong một khu vực đầy biến động.
Ông Raisi là người kiên định ủng hộ ông Khamenei và lẽ ra có thể đi lại con đường mà giáo sĩ 85 tuổi này đã kinh qua. Ông Khamenei đã giữ chức tổng thống Iran trước khi trở thành Lãnh đạo Tối cao vào năm 1989 sau khi nhà sáng lập Cộng hòa Hồi giáo Iran, ông Ayatollah Ruhollah Khomeini qua đời.
Vị trí Lãnh đạo Tối cao nắm giữ quyền lực tối thượng tại Iran, là tổng tư lệnh quân đội và quyết định đường hướng chính sách đối ngoại vốn được định hình phần lớn bởi xung đột với Mỹ và Israel.
Mặc dù ông Khamenei chưa tán thành bất kỳ người kế nhiệm nào, nhưng các nhà quan sát tình hình Iran nói rằng ông Raisi là một trong hai cái tên thường được đề cập, người thứ hai chính là con trai của ông Khamenei, ông Mojtaba. Ông Mojtaba được cho là có ảnh hưởng tới chính trường Iran từ hậu trường.
Ông Vali Nasr, giáo sư Nghiên cứu Trung Đông và các Vấn đề Quốc tế tại Trường Nghiên cứu Quốc tế Tiến bộ John Hopkins cho rằng ông Raisi nhận được hậu thuẫn của một nhóm các chính trị gia cứng rắn muốn thấy ông trở thành Lãnh đạo Tối cao. Bản thân ông Raisi rõ ràng cũng muốn giữ vai trò lãnh đạo đó.
Ông Vali Nasr nói: “Bây giờ họ không có ứng viên, và bây giờ mở cửa cho những phe phái khác hoặc những nhân vật khác nổi lên cạnh tranh nhau gây gắt”.
Vẫn theo lời giáo sư Vali Nasr, đối với ông Raisi – một giáo sĩ Hồi giáo dòng Shi’ite tầm trung, thì chức tổng thống là phương tiện để ông vươn tới vị trí Lãnh đạo Tối cao. “Bây giờ không có ứng viên khác với nền tảng như vậy và đó là lý do tại sao cuộc bầu cử tổng thống Iran sẽ là yếu tố quyết định đầu tiên về việc điều gì sẽ đến tiếp theo”, ông Nasr nói.
‘Cú tát vào thể chế’
Quan điểm của ông Raisi là đồng điệu với ông Khamenei về mọi chủ đề lớn và ông ta cũng đã thực thi những chính sách của vị lãnh đạo tối cao nhằm cố thủ quyền lực của giới giáo sĩ, trấn áp những người đối lập, và áp dụng đường lối cứng rắn về các vấn đề chính sách ngoại giao chẳng hạn như các cuộc đàm phán hạt nhân với Mỹ, hai nguồn tin nội bộ tại Iran nói với Reuters.
Các chính trị gia cứng rắn đã duy trì được vị thế vững chắc của họ sau cuộc bầu cử quốc hội Iran diễn ra vào tháng Ba vừa qua, tuy nhiên số cử tri tham gia bầu cử đã giảm xuống mức thấp nhất kể từ Cách Mạng Hồi giáo 1979.
Các nhà phê bình nhìn thấy số cử tri đi bầu cử thấp là phản ánh một cuộc khủng hoảng về tính hợp pháp của giới tinh anh giáo sĩ, trong bối cảnh gia tăng khó khăn kinh tế và bất đồng nổi lên trong số những người Iran nổi giận về các hạn chế xã hội và chính trị. Nhiều cuộc biểu tình kéo dài nhiều tháng đã nổ ra sau cái chết của một người phụ nữ trẻ bị cảnh sát luân lý bắt giữ vào năm 2022.
Trong khi đó đối với ông Mojtaba, mặc dù cái tên này đã nổi lên là một trong những người có cơ hội kế nhiệm ông Khamenei, nhưng vị giáo sĩ tầm trung đang dạy giáo lý tại trường dòng tôn giáo ở thành phố Qom này dường như không nhận được sự ủng hộ của chính cha mình.
Một nguồn tin thân cận với ông Khamenei cho biết, vị Lãnh đạo Tối cao này đã từng bày tỏ quan điểm phản đối tư cách ứng viên kế nhiệm của con trai ông bởi vì ông không muốn thấy bất kỳ sự trượt dốc nào vào một hệ thống quy tắc cha truyền con nối tại Iran giống như chế độ quân chủ được Mỹ hậu thuẫn đã bị Cách mạng Hồi giáo lật đổ vào năm 1979.
Một nguồn tin khu vực thông thạo tình hình Tehran cho biết, việc ông Khamenei phản đối quy tắc cha truyền con nối sẽ loại bỏ cơ hội kế nhiệm của cả ông Mojtaba và ông Ali Khomeini – cháu trai của nhà sáng lập Cộng hòa Hồi giáo Iran Ayatollah Ruhollah Khomeini.
Một cựu quan chức Iran nói rằng các nhân tố có quyền lực, kể cả các Vệ binh Cách mạng và các giáo sĩ có ảnh hưởng tại Qom bây giờ khả năng sẽ đẩy mạnh nỗ lực nhằm định hình tiến trình lựa chọn vị lãnh đạo tối cao tiếp theo.
“Cái chết của ông Raisi là cái tát vào thể chế này và làm cho nó bây giờ không có ứng viên nào khác”, vị quan chức nêu trên nói và cho biết thêm rằng mặc dù ông Raisi đã được chuẩn bị để kế nhiệm ông Khamenei, nhưng không ai biết chắc chắn ý định của ông Khamenei thực sự là gì.
Không rõ ràng về người kế vị
Ông Khamenei không phải là người được ưa thích rõ ràng cho vai trò lãnh đạo tối cao vào năm 1989 và chỉ nổi lên sau các thỏa thuận hậu trường trong giới tinh anh giáo sĩ.
Theo hiến pháp Iran, Lãnh đạo Tối cao được chỉ định bởi Hội đồng Các chuyên gia, một cơ quan gồm 88 giáo sĩ chịu trách nhiệm giám sát Lãnh đạo Tối cao và về mặt lý thuyết có thể phế truất vị lãnh đạo này.
Mặc dù Hội đồng Các chuyên gia được chọn qua bầu cử, nhưng một cơ quan giám sát khác có quan điểm cứng rắn bao gồm các giáo sĩ và các thẩm phán vốn gắn kết với ông Khamenei có quyền phủ quyết các luật và quyết định ai có thể cầm quyền.
Hai nguồn tin hiểu vấn đề nêu trên cho biết, Hội đồng Các chuyên gia đã loại ông Raisi khỏi danh sách những người kế nhiệm tiềm năng từ khoảng 6 tháng trước bởi vì uy tín của ông Raisi bị sụt giảm do nền kinh tế Iran gặp khủng hoảng nghiêm trọng.
Một trong hai nguồn tin đó nói rằng các giáo sĩ có ảnh hưởng và ủng hộ ông Raisi thời gian qua đã tăng cường vận động hành lang để đưa ông trở lại danh sách những người kế nhiệm ông Khamenei.
Ông Ali Vaez, giám đốc chương trình Iran tại tổ chức Nhóm Khủng hoảng Quốc tế nói rằng, “không ai ngoài một số những quan chức hàng đầu có thể biết được câu chuyện người kế nhiệm Raisi có bao nhiêu cơ sở thực tế”.
“Nhưng nếu đấy là kế hoạch, thì cái chết của ông Raisi tạo ra sự không chắc chắn rất lớn về người kế nhiệm”, ông Ali Vaez nói.
Ông Alex Vatanka, giám đốc Chương trình Iran tại Viện Trung Đông tại Washington, nói rằng nhiều người nhìn nhận vai trò của ông Khamenei trong việc thúc đẩy ông Raisi là dấu hiệu cho thấy ông Khamenei muốn ông Rasi là người kế nhiệm mình.
Cái chết của ông Raisi “có thể dẫn tới một cuộc đấu đá nội bộ trong chế độ [Iran] khác với bất cứ điều gì mà chúng ta từng thấy kể từ đầu những năm 1980”, ông Alex Vatanka nói.
Hải Đăng (Theo Reuters)