Mai Vân
Trong số các cường quốc trên thế giới hiện nay, có lẽ Nga là nước có biểu hiện kín đáo nhất trên vấn đề Biển Đông, ít ra là so với Hoa Kỳ hay Trung Quốc. Trong một bài phân tích đăng ngày 18/09/2020 trên trang mạng của hội nghiên cứu Chính Sách Châu Á và Thái Bình Dương (Asia and the Pacific Policy Society) tại Úc, một chuyên gia Nga đã cho rằng Matxcơva có một số ưu thế có thể khai thác để dấn thân tích cực hơn vào hồ sơ Biển Đông.
Theo bà Olga Krasnyak, phó giáo sư tại khoa Quan Hệ Quốc Tế, trường Kinh Tế Cao Cấp Moscow (The National Research University Higher School of Economics) thì Biển Đông có thể mang lại cho Nga những cơ hội hợp tác khoa học và những mối lợi lớn về mặt ngoại giao, giúp Matxcơva tăng cường vị thế địa chính trị của mình. Đối với bà, thay vì sử dụng đường lối ngoại giao truyền thống, Nga nên thúc đẩy điều mà bà gọi là “ngoại giao khoa học” (từ ngữ tiếng Anh là science diplomacy).
Chính quyền Nga thiển cận khi đứng ngoài Biển Đông
Chuyên gia Olga Krasnyak trước hết cho rằng việc chính quyền Nga không quan tâm nhiều đến vấn đề Biển Đông, xem nhẹ các lợi ích tiềm tàng của mình ở châu Á và Thái Bình Dương là một cái nhìn thiển cận.
Về mặt lịch sử, sức mạnh và quyền lợi của Hải Quân Nga trải rộng từ vùng Biển Đen và Biển Baltic ở phía tây vòng lên vùng Bắc Cực ở miền bắc Thái Bình Dương ở phía bắc và phía đông của Nga. Đây là một khu vực quan trong đối với Nga từ hàng thế kỷ nay và là một trong những lợi ích cốt lõi chiến lươc của Moscow.
Biển Đông dĩ nhiên chưa bao giờ là trọng tâm chú ý trong chính sách ngoại giao của Nga, phần lớn là vì ở xa nước Nga, không phải là nơi mà Matxcơva có nhiều quyền lợi kinh tế, trong lúc lại là địa bàn của những thế lực lịch sử khác trong vùng, như Trung Quốc và các nước ASEAN.
Quan điểm chính thức mà bộ Ngoại Giao Nga đưa ra về tranh chấp Biển Đông là phải bảo vệ các nguyên tắc của luật pháp quốc tế và Công Ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển của Liên Hiệp Quốc. Đối với bà Krasnyak, rõ ràng là Matxcơva tin tưởng rằng ngoại giao là cách duy nhất để giải quyết một cách hòa bình tranh chấp ở Biển Đông.
Nga không thể tự bằng lòng với một vai trò thứ yếu
Thoạt nhìn thì đường lối này có vẻ hợp lý và hoàn toàn có thể hiểu được – đó chỉ là duy trì luật quốc tế – thế nhưng nhìn kỹ hơn thì thấy vấn đề phức tạp hơn nhiều.
Thái độ thụ động của Nga trước hết có tác dụng là để yên cho các cường quốc khác có không gian để hành động, tạo ra một khoảng trống mà ảnh hưởng của Nga hoàn toàn có thể lấp đầy nếu Matxcơva chọn phương thức can thiệp.
Trong thực tế, theo chuyên gia Krasnyak, đối với Nga, Biển Đông có thể mang lại nhiều cơ hội. Ví dụ như Nga đang là đối tác chiến lược với Trung Quốc, và hai quốc gia cùng với Iran đã tổ chức thao diễn ở Ấn Độ Dương và biển Oman vào tháng 12/2019. Nga cũng gia tăng hiện diện trong vùng với một chính sách năng lượng chiến lược nhắm vào thị trường châu Á-Thái Bình Dương. Trong tình hình đó, việc giữ một vai trò thứ yếu không phải là một chọn lựa đúng đắn.
Tuy nhiên, Nga hoàn toàn có thể tự tin lao vào một cuộc đua tranh giành ảnh hưởng, với hệ quả là bị buộc phải hiện diện trong một điểm nóng địa chính trị quan trọng. Nếu quyết định hành động ngay từ bây giờ, thì một trong những cách tiếp cận tốt để hiện diện ở Biển Đông có lẽ là chính sách “ngoại giao khoa học”.
Vận dụng chính sách Bắc Cực và Biển Đông
Đối với bà Olga Krasnyak, ngoại giao khoa học là một công cụ đối ngoại thực thụ, vận dụng hợp tác khoa học quốc tế trong việc giải quyết các vấn đề môi trường nhằm phát huy các lợi ích quốc gia. Vấn đề là áp dụng kiểu ngoại giao khoa học đó như thế nào ở Biển Đông.
Chuyên gia Nga nêu bật ví dụ về chính sách Bắc Cực của Nga. Nga có kinh nghiệm tuyệt vời trong lĩnh vực này và có một ghế trong Hội Đồng Bắc Cực, một diễn đàn liên chính phủ trong thực tế hoàn toàn dựa trên khoa học ngoại giao. Trên một vài điểm, tình hình Bắc Cực và Biển Đông có thể so sánh với nhau.
Cả hai đều tạo cơ hội cho việc thúc đẩy hợp tác khoa học quốc tế. Trung Quốc hiện đang tham gia vào một số dự án khoa học ở Bắc Cực, cho nên Nga có thể đóng vai trò là người hòa giải và hỗ trợ trong việc giới thiệu và hướng dẫn các dự án khoa học chung giữa Trung Quốc và các nước ASEAN ở Biển Đông.
Một ví dụ: Biển Đông là một vùng biển bận rộn nhất trên thế giới và phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về hậu cần mà Nga có thể giúp giải quyết. Điều này có thể mở ra cơ hội kinh tế cho các quốc gia ven biển, bao gồm cả Trung Quốc.
Điều này cũng có lợi cho Nga. Bằng cách tuân theo luật pháp quốc tế và mang lại chuyên môn khoa học, Nga có thể có được ưu thế khi đàm phán với Trung Quốc và Hoa Kỳ để giải quyết các tranh chấp, cả ở Bắc Cực và Biển Đông.
Tăng cường hành động bảo vệ môi trường tại Biển Đông
Sau cùng, Nga có thể giành được chỗ đứng trong khu vực bằng cách phát huy các hành động vì môi trường và sinh thái.
Giống như ở Biển Đông, vùng biển Bắc Cực là không gian mà các hoạt động quốc tế làm gia tăng rủi ro về môi trường và sinh thái, điều mà Nga đã có nhiều kinh nghiệm trong việc khắc phục.
Theo cách tương tự, với căng thẳng đang diễn ra ở Biển Đông, các vấn đề môi trường như thiệt hại đối với các rạn san hô, dường như không phải là ưu tiên của các cường quốc trong khu vực và kinh nghiệm của Nga trong việc giải quyết các vấn đề về bảo vệ môi trường và sinh thái có thể giúp ích.
Giống như các quốc gia hàng hải ở Biển Đông, các nước thành viên Hội Đồng Bắc Cực thường có những tranh cãi chính trị liên tục, vì vậy đó không phải là một trở ngại đáng kể. Ví dụ, quan hệ giữa Hoa Kỳ và Nga cần liên tục được cải thiện, và hợp tác ở Bắc Cực đã trở thành một không gian, nơi mà hợp tác khoa học chiếm ưu thế trước sự cạnh tranh địa chính trị thù địch giữa hai bên.
Tất nhiên, giữa Biển Đông và Bắc Cực có khác biệt về địa lý và khu vực đáng kể, nhưng các cơ chế ngoại giao khoa học mang tính xây dựng và “lịch sự” không nên bị bỏ qua trong cả hai trường hợp, và Nga cũng có thể nhận thấy điều này.
Những người hoài nghi có thể không tin và ý định thực sự của Nga ở một trong hai khu vực, nhưng không ai có thể lập luận rằng việc thúc đẩy lợi ích quốc gia thông qua hợp tác khoa học nên bị lên án, đặc biệt khi nó thúc đẩy lợi ích chung.
Cuối cùng, nếu Nga có thể tạo điều kiện thuận lợi cho việc thúc đẩy các tiến trình hòa bình và hợp tác khoa học quốc tế nhằm giải quyết các vấn đề môi trường và sinh thái ở Biển Đông, thì trong quá trình đạt được tiến bộ khoa học và ngoại giao, nước này có thể nêu gương tích cực cho các cường quốc khác và xây dựng một chuẩn mực có lợi cho toàn bộ khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương.