David Hutt, Asia Times
Anh Khoa dịch
Việt Nam là một trong những quốc gia phản ứng nhanh nhất với Covid và hiện là một trong những nước chậm nhất trong việc chuẩn bị thoát dịch
Việt Nam đã được ca ngợi một cách chính đáng là một trong những quốc gia có thành tích tốt nhất thế giới trong đại dịch Covid-19. Đến cuối năm 2020, đất nước 96 triệu dân đã ghi nhận chưa tới 1.400 ca nhiễm, dưới hai chục ca tử vong và là một trong số ít các quốc gia châu Á đạt mức tăng trưởng kinh tế dương vào năm 2020.
Nhưng tỷ lệ lây nhiễm đã tăng vọt kể từ đầu tháng 5 và Việt Nam hiện xếp sau hầu hết các quốc gia Đông Nam Á khác trong việc tiêm chủng cho người dân. Sự lỏng lẻo của Việt Nam vào đầu năm nay có nghĩa là họ không thể tiêm chủng hơn một nửa dân số cho đến ít nhất là năm sau, nếu không muốn nói là muộn hơn.
Từ đầu đại dịch đến ngày 7 tháng 5 năm nay, Việt Nam chỉ ghi nhận 3.137 trường hợp nhiễm Covid-19, với phần lớn được xác định trong năm 2021. Tuy nhiên, kể từ ngày 7 tháng 5, số ca lây nhiễm đã tăng lên 11.635 người vào ngày 16 tháng 6, với 61 trường hợp tử vong được xác nhận.
So với hầu hết các quốc gia khác, Việt Nam vẫn là nước đứng đầu thế giới. Với dân số chỉ 16 triệu người so với 96 triệu người của Việt Nam, quốc gia láng giềng Campuchia hiện đã có hơn 40.100 ca nhiễm mắc, với 693 ca mới vào ngày 16/6.
Thái Lan, với dân số gần bằng Việt Nam, đã ghi nhận hơn 205.000 ca nhiễm.
Tuy nhiên, Việt Nam hiện được xếp hạng là một trong những quốc gia có thành tích kém nhất ở Đông Nam Á về chiến dịch tiêm chủng, khi cho đến nay chỉ có được 1,6 triệu vắc xin.
Lào, quốc gia nghèo thứ hai trong khu vực, đã tiêm phòng đầy đủ cho 5,6% dân số. Campuchia, với tổng sản phẩm quốc nội (GDP) bằng khoảng 10% so với Việt Nam, đã tiêm phòng đầy đủ cho 15,7% dân số, quốc gia tốt thứ hai trong khu vực sau Singapore.
Cuộc chiến tiêm chủng
Tại sao Việt Nam là một trong những quốc gia có thành tích tốt nhất thế giới trong việc giữ tỷ lệ nhiễm Covid-19 ở mức thấp và duy trì tăng trưởng kinh tế trong thời kỳ đại dịch, nhưng lại là một trong những quốc gia có thành tích kém nhất khi nói đến tiêm chủng?
Thứ nhất, hai vấn đề này không nhất thiết phải có quan hệ nhân quả. Nhiều quốc gia có tỷ lệ lây nhiễm tồi tệ nhất vào năm 2020 hiện đang đứng đầu trong việc tiêm chủng. Anh và Mỹ, hai trong số những quốc gia có thành tích kém nhất năm ngoái về tỷ lệ tử vong do Covid-19, hiện đang dẫn đầu về tiêm chủng.
Một câu chuyện đang được rao bán là chỉ có các quốc gia giàu có, và phần lớn là ở phương Tây, mới có được các chiến dịch tiêm chủng thành công vì họ đã tích trữ các loại thuốc tiêm chủng từ những nơi nghèo hơn trên thế giới.
Tuy nhiên, với GDP đạt 261 tỷ USD vào năm 2019 và là một trong số ít nền kinh tế tăng trưởng trên thế giới vào năm 2020, Việt Nam đã được Ngân hàng Thế giới xếp hạng là quốc gia giàu thứ 46 vào năm ngoái.
Peru, xếp sau Việt Nam 5 bậc trong bảng xếp hạng GDP, đã tiêm phòng đầy đủ cho 6% dân số. Kazakhstan, đứng sau Việt Nam tám bậc, đã tiêm chủng đầy đủ 7,8%.
Ngay cả trong khu vực Đông Nam Á, như dữ liệu nói trên cho thấy, không có mối quan hệ nhân quả đơn giản nào giữa sự giàu có của một quốc gia và chiến dịch tiêm chủng của quốc gia đó.
Theo ước tính mới nhất, Việt Nam đã ký hợp đồng 31 triệu liều Pfizer vắc xin, đã đồng ý mua 50-150 triệu liều Sputnik V của Nga và có khả năng nhận được khoảng 38,9 triệu liều AstraZeneca từ chương trình Covax.
30 triệu liều vắc xin khác có thể được đặt mua và thực hiện đàm phán với Medigen của Đài Loan mua 3-10 triệu liều.
Nhưng hầu hết các thỏa thuận này đã được đảm bảo sau khi lượng ca nhiễm tăng đột biến vào cuối tháng 4 và đầu tháng 5, trong khi việc phân phối phần lớn vắc xin khó có thể đạt được ít nhất là cuối năm 2021, nếu không muốn nói là từ đầu cho đến giữa năm 2022.
Vắc xin Pfizer-BioNTech đã không được các cơ quan quản lý trong nước chấp thuận cho đến ngày 12 tháng 6. Vắc xin Sinopharm do Trung Quốc sản xuất chỉ được phê duyệt vào ngày 4/6.
Nếu tỷ lệ tiêm chủng hiện tại tiếp tục và các đợt giao hàng sắp tới, Campuchia có thể tiêm chủng đầy đủ cho khoảng 40-50% dân số vào cuối năm 2021. Lào, hiện có thể sẽ bị thiếu thuốc, nhưng có thể đạt được tỷ lệ đó vào giữa năm 2022.
Nhưng nếu phần lớn vắc-xin không được giao cho Việt Nam vào cuối năm nay, thì có thể phải tận giữa năm sau mới đạt được tỷ lệ miễn dịch cộng đồng 50%.
Theo phân tích của Asia Times, nếu Việt Nam muốn tiêm chủng đầy đủ cho 50% dân số 2 liều vắc xin trong thời gian 6 tháng thì sẽ cần tiêm khoảng 533.000 vắc xin mỗi ngày. Điều đó rõ ràng không xảy ra hiện nay.
Hồi đầu năm 2021, nhà chức trách Việt Nam có vẻ tin rằng họ không cần phải vội vàng và có khả năng lãng phí tiền mua vắc xin. Xét cho cùng, trong số các ca nhiễm Covid-19 tích lũy vẫn còn tương đối thấp mà Việt Nam ghi nhận được cho đến nay, gần 75% là sau ngày 1 tháng Năm.
Nếu không có các biến thể mới vào cuối tháng 4 đã ảnh hưởng đến toàn bộ khu vực – 65% tổng số ca covid ở Campuchia và 67% ca ở Thái Lan được ghi nhận sau ngày 1 tháng 5 – thì Việt Nam có thể tiếp tục như năm 2020. Trong tháng 3 và tháng 4, tại Việt Nam, mỗi ngày ghi nhận ít hơn 20 ca nhiễm mới.
Có một vài tình tiết giảm nhẹ khác.
Những loại vắc-xin đầu tiên ở Campuchia và Lào do Trung Quốc viện trợ vào cuối tháng 12 và tháng 1. Phần lớn vắc-xin được sử dụng ở Lào và Campuchia là Sinopharm hoặc Sinovac của Trung Quốc, ngoại trừ vài trăm nghìn liều do Covax tài trợ.
Tuy nhiên, Việt Nam là quốc gia Đông Nam Á cuối cùng gấp rút chấp thuận vắc xin Sinopharm vào ngày 4/6.
Phản ứng dữ dội của công chúng
Không chỉ Hà Nội có tranh chấp gay gắt với Bắc Kinh về chủ quyền ở Biển Đông, chủ nghĩa dân tộc chống Trung Quốc cũng đang lan tràn ở Việt Nam.
Sự phản đối của công chúng đối với việc sử dụng vắc-xin do Trung Quốc sản xuất có thể sẽ cao hơn ở Việt Nam so với hầu hết các nước khác, trong khi chính quyền Hà Nội sẽ phải đối mặt với phản ứng dữ dội của công chúng vì bị cho là quá thân thiết với chính phủ Trung Quốc.
Quan chức Việt Nam cũng có thể hơi bị phân tâm vào đầu năm 2021 do Đại hội đảng 13.
Ông Nguyễn Xuân Phúc được điều động từ thủ tướng lên làm chủ tịch nước, một vai trò chủ yếu mang tính chất nghi lễ. Thay thế ông Phúc là ông Phạm Minh Chính, một cựu cán bộ đảng, thiếu kinh nghiệm trong bộ máy chính quyền của những người tiền nhiệm, với kinh nghiệm duy nhất về quản lý hành chính cấp tỉnh.
Không giống như hầu hết các thủ tướng trước đây, ông Chính thậm chí chưa từng giữ chức vụ phó thủ tướng trước khi đảm nhận vai trò này.
Nhưng không thể đổ hết lỗi cho ông Chính, nhậm chức mới đầu tháng Tư. Ông Phúc vẫn giữ chức thủ tướng cho đến tháng 4 mặc dù được bổ nhiệm làm chủ tịch nước vào tháng 1 và phụ trách một chính phủ không thống nhất được việc mua vắc-xin đủ sớm.
Chính phủ dường như cũng đã quá tự tin trong những tháng gần đây.
Theo chỉ số Oxford theo dõi phản ứng covid 19 của Chính phủ trong việc đánh giá mức độ nghiêm trọng của các hạn chế từ 0 – mức thấp nhất tới 100- mức cao nhất, Việt Nam đã phản ứng nhanh hơn và nghiêm túc hơn nhiều so với bất kỳ quốc gia Đông Nam Á nào khác vào đầu năm 2020. Đến tháng 4 năm 2020, chỉ số nghiêm ngặt của Việt Nam là 96.
Tuy nhiên, theo công cụ này, kể từ khi gia tăng lây nhiễm đột biến vào đầu tháng 5, chỉ số nghiêm ngặt của Việt Nam đã chỉ đạt 77, tương đương với hầu hết năm 2020 khi có tỷ lệ lây nhiễm tối thiểu.
Vắc xin nội địa
Zachary Abuza, một giáo sư tại Đại học Chiến tranh Quốc gia có trụ sở tại Washington, đã suy đoán trong một bài báo gần đây rằng một phần lý do của Việt Nam trong việc không mua các hợp đồng vắc xin sớm “là vì muốn tự chế tạo vắc xin nội địa.”
Thật vậy, hiện Việt Nam có 4 loại vắc xin đang được phát triển từ các hãng Nanogen, Vabiotech, Polyvac và Viện vắc xin và sinh phẩm y tế (IVAC).
Nanocovax do công ty khởi nghiệp Công nghệ sinh học dược phẩm Nanogen phối hợp với Đại học Quân y Việt Nam thực hiện, đã đi vào thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 trong tuần này và dự kiến sẽ có mặt trên thị trường vào cuối năm 2021.
Một điểm các chuyên gia nhấn mạnh là Chính phủ Việt Nam đã xem nhu cầu vắc xin trong nước và quốc tế là thời điểm lý tưởng để thúc đẩy ngành công nghiệp dược phẩm và công nghệ sinh học.
Đầu tháng này, Bộ Y tế đã trao đổi với chương trình Covax của Tổ chức Y tế Thế giới về việc thành lập cơ sở sản xuất tại Việt Nam, dự án nhượng quyền sản xuất vắc xin sử dụng trong nước và quốc tế. Các báo cáo cho thấy rằng các cuộc đàm phán với Johnson & Johnson có cả một thỏa thuận sản xuất vắc xin trong nước.
Tuy nhiên, điều này dường như đã phản tác dụng. Vào đầu tháng 6, chính quyền cộng sản đã phải quay sang Bắc Kinh để kêu gọi cung cấp vắc xin Sinopharm. Điều đó đã không được chấp nhận ở Việt Nam khi người ta vốn không thích Trung Quốc.
Chính phủ cũng đã xin tiền công chúng, kêu gọi sự đóng góp của tư nhân cho “quỹ vắc-xin”. Vào ngày 6 tháng 6, các phương tiện truyền thông trong nước đưa tin chính phủ đã thu được 329 triệu đô la Mỹ từ các khoản đóng góp chủ yếu là các doanh nghiệp lớn trong hai tuần trước đó cho quỹ vắc xin.
Tuần này, ông Abuza lưu ý rằng chính phủ chỉ mới có được khoản tiền 630 triệu đô la trong số 1,1 tỷ đô la cần có để mua 150 triệu liều vắc xin đã đặt hàng. Vẫn còn quá sớm để nói lên suy nghĩ của công chúng về chính sách vắc xin của chính phủ và hoạt động quyên góp liên quan.
Vào năm 2020, phản ứng của chính phủ đã nâng cao tính hợp pháp đáng kể cho Đảng Cộng sản, mà kể từ đầu những năm 2010 thường thất bại trong việc cam kết xây dựng một hệ thống quản trị hiệu quả, minh bạch và hiện đại.
Mất uy tín
Đại dịch cũng làm cho Việt Nam mất uy tín chủ nghĩa dân tộc vốn đã bị suy sụp trong những năm gần đây vì những lời phàn nàn của công chúng rằng chính quyền cộng sản đã không đủ kiên quyết đối với các tuyên bố chủ quyền của Việt Nam ở Biển Đông.
Ông Phúc, cựu thủ tướng và hiện là chủ tịch nhà nước kể từ đầu năm 2021, đã nhiều lần nói về đại dịch như chống giặc và kêu gọi “tất cả cùng chung sức”.
Trong báo cáo mới nhất về Nhà nước Đông Nam Á do Viện ISEAS-Yusof Ishak ở Singapore công bố, Việt Nam được các nhà hoạch định dư luận khu vực xếp hạng chỉ sau Singapore ở vị trí thứ hai là quốc gia có phản ứng tốt nhất với đại dịch.
Khoảng 92% người Việt Nam được hỏi xếp hạng quốc gia của họ là quốc gia có thành tích tốt nhất trong khu vực, cao hơn bất kỳ quốc gia nào khác xếp hạng thành tích của quốc gia họ, kể cả người Singapore.
Tuy nhiên, sự nhầm lẫn và chậm trễ trong chiến dịch tiêm chủng có thể là phép thử cho những tiến bộ mà chính phủ cộng sản đã đạt được.
Khi các quốc gia láng giềng nhanh chóng tiêm chủng cho tỷ lệ dân số ngày càng nhiều, Việt Nam đang tụt hậu một phần là do chính phủ lập kế hoạch kém. Dường như chuyển sang mua vắc-xin của Trung Quốc có thể đã làm giảm đi một số tính hợp pháp của chủ nghĩa dân tộc mà nước này đã bảo đảm vào năm ngoái.
Hơn nữa, những câu hỏi đang được đặt ra về việc chậm chiến dịch tiêm chủng ảnh hưởng đến nền kinh tế Việt Nam như thế nào. Nếu không thể đạt được khả năng miễn dịch cộng đồng cho đến ít nhất vào năm 2022, có khả năng sẽ đòi hỏi cách ly nhiều hơn và hạn chế nghiêm ngặt hơn trong thời gian tạm thời ở các khu vực công nghiệp lớn, vai trò ngày càng tăng của Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu có thể bị áp lực.
Trong khi Việt Nam là một trong những quốc gia Đông Nam Á phản ứng nhanh nhất với tin tức về dịch bệnh ở Vũ Hán vào đầu năm 2020, thì Việt Nam lại là một trong những quốc gia chậm nhất trong việc chuẩn bị tìm cách thoát khỏi đại dịch.
D.H.