Thùy Minh
Trung Quốc đang sử dụng sông Mekong như một công cụ địa chính trị. Trước khi ra khỏi Trung Quốc, sông Mekong phải chảy qua 11 đập thủy điện lớn. Những con đập này được thiết kế để mang lại lợi ích tối đa cho Trung Quốc, trong khi lại gây hại cho các quốc gia ở vùng hạ lưu – nơi mà nhiều người dân chủ yếu dựa vào dòng sông này để sinh tồn.
Được thành lập vào năm 1995, Ủy hội sông Mekong (MRC) là một cơ quan liên chính phủ gồm Campuchia, Lào, Thái Lan, và Việt Nam. Thông tin trên trang web của MRC cho biết, MRC ra đời giúp 4 quốc gia kể trên cùng quản lý nguồn nước chung và phát triển tiềm năng kinh tế của dòng sông.
Năm 2006, nhận thấy tầm quan trọng của sông Mekong, Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đã quyết định trở thành đối tác của MRC. Trong 15 năm kể từ đó, ĐCSTQ đã làm mọi thứ trong khả năng của mình để thao túng sông Mekong sao cho dòng sông này mang về lợi ích lớn nhất cho ĐCSTQ.
Năm 2016, Hợp tác Lancang-Mekong (LMC), một thỏa thuận đa phương giữa các quốc gia ven sông Lancang và sông Mekong, đã được ký kết và bắt đầu có hiệu lực. Lancang (còn gọi là Lan Thương) bắt nguồn từ Cao nguyên Tây Tạng; là một trong những con sông lớn nhất và dài nhất ở Trung Quốc hợp lưu với sông Mekong.
Sông Mekong đang bị vũ khí hóa bởi Bắc Kinh. Vào tháng 6/2021, Vương Nghị, Bộ trưởng Ngoại giao của Trung Quốc kể từ năm 2013, đã chủ trì Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao Lancang-Mekong (LMC) lần thứ 6. Sử dụng COVID-19 làm điểm tham chiếu xuyên suốt, ông ca ngợi các thành viên LMC về “hợp tác chống đại dịch”. Ông Vương Nghị đã nói về tầm quan trọng của “phục hồi kinh tế” và đẩy mạnh “giao lưu văn hóa”; cũng như về triển vọng mới trong tăng trưởng thương mại. Thực tế là số lượng chuyến bay chở hàng giữa các nước thành viên LMC “đã tăng từ 49 chuyến mỗi tuần trong năm 2019 lên 289 chuyến mỗi tuần”. Rõ ràng, ĐCSTQ coi LMC là một phương tiện để củng cố ảnh hưởng của mình ở Đông Nam Á.
Chính trị thủy văn và sự thao túng sông Mekong
Chính trị thủy văn là việc phân bổ tài nguyên nước qua lăng kính chính trị. Chúng ta có thể thấy điều đó ở Israel, nơi đang kiểm soát nguồn cung nước của người Palestine. Trong khi đó, ở châu Á, ĐCSTQ bận rộn thao túng sông Mekong.
Sông Mekong là con sông quan trọng nhất của Đông Nam Á với 65 triệu người sống dựa vào dòng sông này để có thức ăn và việc làm. Đối với nhiều người, cá là nguồn thực phẩm chính cung cấp protein. Nếu không có sông Mekong, hàng triệu người sẽ phải đối mặt với căn bệnh kwashiorkor – bệnh suy dinh dưỡng thể phù do thiếu protein trong chế độ ăn.
Khi nói đến đánh bắt cá, sông Mekong cung cấp đến hơn 25% sản lượng cá nước ngọt đánh bắt trên toàn cầu. Với diện tích khoảng 200 triệu mẫu Anh (809 nghìn km2), khu vực sông Mekong mở rộng là nơi có môi trường sống đa dạng về mặt sinh học nhất ở châu Á. Đáng buồn thay, ĐCSTQ đang phá hủy những môi trường sống này. Làm như vậy đồng nghĩa với việc hủy hoại cuộc sống của hàng triệu người trong khu vực. Sông Mekong chảy qua huyện Sungkom thuộc tỉnh Nong Khai của Thái Lan, cách đập Xayaburi của Lào hơn 300 km, ngày 28/10/2019. (Ảnh của SUCHIWA PANYA / AFP qua Getty Images)
Trước khi chảy ra khỏi Trung Quốc, nước sông Mekong phải đi qua 11 con đập lớn. Không có gì ngạc nhiên khi việc xây dựng những con đập này giúp ích cho Trung Quốc và gây hại cho các quốc gia khác đang dựa vào dòng sông để sinh tồn.
Một báo cáo được công bố bởi Future Directions International (FDI) – một viện chiến lược độc lập, phi lợi nhuận – cho thấy: Hơn một nửa dòng chảy của sông Mekong nằm ở Trung Quốc. Điều này mang lại cho ĐCSTQ “cơ hội tuyệt vời để khai thác dòng chảy nhanh của sông Mekong”. Nằm ở thượng lưu sông, Trung Quốc “có ảnh hưởng đáng kể” đối với các quốc gia nằm ở hạ lưu. Rất nhiều người dân ở các nước hạ lưu sông Mekong coi dòng sông này là nguồn sinh tồn. Do vậy, họ cần nhanh chóng tìm kiếm “nguồn thực phẩm và thu nhập thay thế”, theo FDI.
Trong một tương lai không xa, ĐCSTQ có thể sử dụng 11 đập thủy điện ở thượng nguồn để “tắt vòi” các quốc gia ở hạ nguồn. Do sự can thiệp quá mức của Trung Quốc vào dòng chảy sông Mekong, mực nước sông năm 2019 đã giảm xuống mức thấp nhất trong một thế kỷ. Điều đáng lưu ý là, theo các nhà nghiên cứu tại Trung tâm Stimson, năm 2019, ĐCSTQ “giữ lại nhiều nước hơn bao giờ hết — ngay cả khi các quốc gia ở hạ nguồn phải hứng chịu một đợt hạn hán chưa từng có vào mùa mưa”.
Các nhà nghiên cứu cảnh báo, việc ĐCSTQ liên tục thao túng sông Mekong “đang gây ra những thay đổi thất thường và tàn phá mực nước ở hạ lưu”. Những trận lũ quét xuất hiện đột ngột và gây chết người có liên quan trực tiếp đến các con đập ở Trung Quốc. Theo các nhà nghiên cứu, “việc xả đập bất ngờ” đã khiến mực nước sông dâng cao nhanh chóng, tàn phá các cộng đồng ở hạ lưu, gây thiệt hại hàng triệu USD, đồng thời phá hủy sinh thái của dòng sông.
Bên cạnh việc nguồn cung cấp cá bị ảnh hưởng nặng nề, các đồng bằng trồng lúa đã định hình nên Đông Nam Á trong hơn 4.000 năm đang bị phá hủy. Cần lưu ý rằng gạo là lương thực chính của hơn 557 triệu người trong khu vực sông Mekong. Ở các nước LMC như Campuchia – nơi tỷ lệ đói nghèo được dự báo sẽ tăng gần gấp đôi trong những năm tới và Myanmar – nơi gần một nửa dân số có nguy cơ rơi vào cảnh nghèo đói, thì hành động can thiệp quá mức của Trung Quốc đối với sông Mekong sẽ khiến vấn đề trở nên tồi tệ hơn.
Những gì đang xảy ra ở Đông Nam Á không chỉ là vấn đề về nguồn nước mà còn là vấn đề nhân đạo. Cái chết của sông Mekong phần nhiều là do ĐCSTQ gây ra. Nếu Bắc Kinh tiếp tục thao túng sông Mekong, nhiều mùa màng hơn nữa sẽ bị phá hủy và nhiều người hơn nữa sẽ bị thiệt hại.
Thùy Minh