Trong thập niên vừa qua, Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đã dựa vào Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) trị giá 4 ngàn tỷ USD một cách chiến lược để nâng cao hình ảnh và ảnh hưởng của mình tại ít nhất 149 quốc gia cho đến nay. Nhưng thành công đã không mỉm cười với những nỗ lực của chiến lược này, và kết quả là chiến lược BRI có thể sẽ sụp đổ.
Đơn cử, hãy xem xét những nỗ lực bị đình trệ của ĐCSTQ trong việc thúc đẩy chiến lược BRI trên khắp các quốc gia ở Âu Châu. Họ đã không lường trước được những rào cản và sự chậm trễ đến từ các lệnh trừng phạt áp đặt lên Nga vì cuộc xâm lược Ukraine.
Trước khi có các lệnh trừng phạt, Trung Quốc đã sử dụng Nga như là một điểm trung chuyển thuận tiện cho việc vận chuyển thiết bị và vật tư BRI vào Âu Châu. Trung Quốc chuyển hàng hóa của mình đến St.Petersburg của Nga qua Đường sắt Trung Quốc-Âu Châu, sau đó đi qua Biển Baltic vào trung tâm Âu Châu. Các lệnh trừng phạt buộc Trung Quốc phải vận chuyển hàng hóa của họ vòng quanh Nga và vào Âu Châu thông qua các tuyến đường bộ chậm hơn qua Belarus, Ba Lan và các quốc gia khác.
Chiến lược BRI của Trung Quốc được lãnh đạo ĐCSTQ Tập Cận Bình ra mắt lần đầu tiên vào năm 2013. Chiến lược này gồm hai phần: trên bộ thông qua Vành đai Kinh tế Con đường Tơ lụa chạy qua Trung Á, Trung và Đông Âu đến Tây Âu; và trên biển qua “Con đường Tơ lụa Hàng hải,” băng qua Biển Đông và Ấn Độ Dương, về phía tây qua Đông Nam Á đến Nam Á, Trung Đông, Phi Châu và Âu Châu.
Ukraine, nước đang bị tàn phá bởi chiến tranh, ở ngã ba của lục địa Á-Âu, là cửa ngõ quan trọng vào Âu Châu từ Á Châu và là nguồn cung cấp năng lượng, lương thực và công nghệ quân sự quan trọng cho Trung Quốc.
Các quốc gia khác dọc theo tuyến đường vận chuyển BRI, bao gồm Belarus, Ba Lan và Romania, cũng cảm thấy căng thẳng do chiến tranh Nga-Ukraine. Chẳng hạn, Belarus đã phải chịu một số lệnh trừng phạt bổ sung vì quyết định đứng về phía Nga.
Tình thế tiến thoái lưỡng nan của BRI tại Nga
Đường sắt Trung Quốc đến Âu Châu là một kênh quan trọng để vận chuyển hàng hóa đường bộ. Đó như là hãng vận tải quan trọng nhất của vành đai kinh tế trên đất liền của BRI với các tuyến đường đi từ tây sang đông qua Kazakhstan, Nga, Belarus, Ba Lan và Âu Châu.
Hôm 31/03, Nhật báo Kinh tế của Trung Quốc đã mô tả cách các lệnh trừng phạt đối với Nga và Belarus đã buộc các chuyến tàu chạy quanh các quốc gia này cũng như Ukraine. Do đó, các chuyến hàng vào Âu Châu đang bị trì hoãn trong khi các chuyến tàu trở về Trung Quốc thường trống rỗng. Không biết sự gián đoạn này sẽ kéo dài bao lâu.
Các công ty tham gia BRI của Trung Quốc đã lưu ý rằng hàng hóa và vận chuyển chậm trễ không phải là vấn đề duy nhất mà họ phải đối mặt. Bên cạnh đó, các lệnh trừng phạt và tình trạng bất ổn kéo theo đã tạo ra những khó khăn về hậu cần, tăng chi phí lao động và khó khăn trong việc giải quyết các thỏa thuận thương mại vì các ngân hàng Nga không còn là một phần của SWIFT, huyết mạch của hệ thống tài chính toàn cầu.
Theo ông Thác Vỹ (Tuo Wei), một nhà bình luận về các vấn đề của Hoa Kỳ, ấn tượng tích cực mà BRI hy vọng tạo ra ở Âu Châu đã bị lu mờ trên trường quốc tế bởi sự liên kết của Trung Quốc với Nga. Con mắt đen này đã góp phần làm chiến lược BRI dễ bị thất bại ở Âu Châu và các nơi khác.
Trong một cuộc phỏng vấn với The Epoch Times, ông Vỹ suy đoán rằng sự ủng hộ rõ ràng của ĐCSTQ đối với Nga sẽ khiến Ukraine không muốn trở thành một con tốt của BRI sau chiến tranh, cũng như Lithuania.
Ông Vỹ nói, “Các quốc gia Âu Châu khác, trong đó có Đức, Cộng hòa Séc, Hungary, Ba Lan, Bulgaria và Romania, cũng có thể cân nhắc lại sự hợp tác của họ với ĐCSTQ và cảnh giác với sự xâm nhập của quốc gia này.”
BRI mời gọi nợ và sự nổi dậy
Trong khi đó ở Sri Lanka, một trung tâm chính của tuyến hàng hải BRI, người dân đang biểu tình do nền kinh tế tồi tệ nhất kể từ năm 1948. Quốc đảo nhỏ bé này phụ thuộc vào thương mại với Nga và Ukraine cho ngành du lịch và trà. Nhưng chiến tranh giữa các quốc gia này đang góp phần làm cho nền kinh tế Sri Lanka suy sụp và cuộc khủng hoảng kinh tế của đất nước đã tiếp tục chuyển sang một cuộc khủng hoảng chính trị.
Tuy nhiên, nền kinh tế thất bại của Sri Lanka không bắt nguồn từ việc Nga xâm lược Ukraine. Mà bắt đầu khi ĐCSTQ trực tiếp sử dụng chiến lược BRI của mình để gài Sri Lanka vào một cái bẫy nợ mà từ đó đã trở thành một cơn ác mộng chính trị.
Theo số liệu của Ngân hàng Thế giới, Sri Lanka có tổng số nợ là 35 tỷ USD, trong đó nợ Trung Quốc 6 tỷ USD cho các khoản vay để tài trợ cho các dự án BRI do các công ty Trung Quốc quản lý. Các dự án này bao gồm cơ sở hạ tầng như cảng, phi trường và đường sắt. Để giúp kiềm chế khoản nợ của mình với Trung Quốc, năm 2017, Sri Lanka đã đồng ý cho Trung Quốc thuê Cảng Hambantota đáng mơ ước ở Ấn Độ Dương trong 99 năm với giá 1.1 tỷ USD. Hợp đồng thuê đã được gia hạn thêm 99 năm vào năm 2021.
Trong năm nay, Sri Lanka có nghĩa vụ phải trả 6.9 tỷ USD nợ ngoại quốc của mình. Nhưng điều này khó xảy ra vì tổng dự trữ ngoại hối của đảo quốc này chỉ có 2.3 tỷ USD. Để giải quyết thâm hụt này, tháng Một năm ngoái, Sri Lanka đã yêu cầu ĐCSTQ tái cơ cấu nợ. Nhưng ĐCSTQ vẫn chưa phản hồi.
Để dập tắt các cuộc biểu tình rầm rộ đang leo thang, chính phủ Sri Lanka đã ban bố tình trạng khẩn cấp trên toàn quốc hôm 01/04. Điều này bao gồm việc ngừng tất cả liên lạc Internet và áp đặt lệnh giới nghiêm đối với công dân ở thủ đô.
Vào đêm ngày 03/04, tất cả 26 thành viên nội các chính phủ Sri Lanka, ngoại trừ Thủ tướng, đã từ chức. Nội các mới nhậm chức chưa đầy một ngày trước khi bộ trưởng tài chính từ chức vào ngày 07/04. Sau đó, hôm 11/04, những người biểu tình ở Colombo đã tập trung bên ngoài văn phòng của Tổng thống Gotabaya Rajapaksa và yêu cầu ông từ chức.
Các sự cố BRI khác
Indonesia đã trở thành quốc gia đầu tiên tham gia vào sáng kiến đường biển “Con đường Tơ lụa Hàng hải” của ĐCSTQ. Mặc dù Indonesia vẫn giữ thái độ trung lập trong quan hệ với các nước khác, nhưng nước này cảm thấy buộc phải tuân theo ảnh hưởng ngày càng tăng của ĐCSTQ ở Đông Nam Á và sự bành trướng của Trung Quốc ra Biển Đông.
Theo một cuộc khảo sát định kỳ 6 tháng được công bố hôm 05/04 của Viện Lowy Australia, người Indonesia đang cảnh giác với các khoản đầu tư của Trung Quốc. Gần một nửa số người được khảo sát tin rằng trong 10 năm tới, chế độ cộng sản Trung Quốc sẽ trở thành quốc gia mang đến mối đe dọa lớn nhất. 60% người Indonesia ủng hộ hợp tác với các nước khác để kiềm chế ảnh hưởng của ĐCSTQ.
Người Indonesia có lý do chính đáng để nghi ngờ ĐCSTQ. Việc đầu tư của họ vào dự án đường sắt cao tốc BRI từ Jakarta đến Bandung không mang lại kết quả như mong muốn. Dự án đang được xây dựng bởi một công ty quốc doanh Trung Quốc, sự nhiệt tình ban đầu dành cho tuyến đường sắt cao tốc dài 142 km này đã tan thành mây khói do sự chậm trễ kéo dài và chi phí vượt quá 2.47 tỷ USD.
Ước tính chi phí ban đầu của ĐCSTQ cho dự án BRI này là 5.5 tỷ USD với điểm hòa vốn là 26 năm. Ước tính sửa đổi cho thấy dự án này sẽ tiêu tốn 7.79 tỷ USD với khả năng hòa vốn trong 40 năm. Dựa trên dữ liệu này, có thể nói rằng chiến lược BRI không nâng cao hình ảnh hoặc ảnh hưởng của ĐCSTQ ở Indonesia.
Theo báo cáo vào tháng Hai của Nikkei Asia, Trung Quốc đã chi hơn 7 tỷ USD cho tuyến đường sắt Indonesia và vẫn đang bơm tiền vào liên doanh này. Nếu dự án này bị hủy, Trung Quốc có khả năng mất nhiều tiền hơn Indonesia. Nhưng những vấn đề ngày càng gia tăng của ĐCSTQ với chiến lược BRI đã thể hiện rõ ràng ở những nơi khác.
Kazakhstan là một trung tâm chính của tuyến đường bộ của BRI và vì cả ba đường ống dẫn khí đốt Trung Á của Trung Quốc đều chạy qua quốc gia này, đó là một nguồn năng lượng quan trọng.
Kể từ tháng Một, giá xăng dầu ở Kazakhstan đã tăng vọt đến mức không thể chi trả được và đất nước này đã rơi vào tình trạng bất ổn xã hội. Giá lúa mì và bột mì tăng do hạn hán và việc ngừng nhập cảng ngũ cốc từ Nga cũng thúc đẩy sự bất bình của công chúng.
Các cuộc biểu tình trên toàn quốc đã tàn phá nền kinh tế yếu ớt và thị trường tài chính của Kazakhstan. Tỷ lệ lạm phát của đất nước này đang tăng nhanh chóng, ngân hàng trung ương của họ đã tăng lãi suất chuẩn lên 9.75%, và đồng tenge tiếp tục mất giá nhanh chóng.
Tính đến ngày 28/02, tỷ giá hối đoái của đồng tenge so với dollar Mỹ đã giảm xuống còn 496:1, giảm mạnh so với mức 433:1 được ghi nhận vào thời điểm bất ổn ngày 07/01. Điều này đã khiến Cơ quan Giám sát Tài chính của Kazakhstan phải đình chỉ các dịch vụ ngân hàng và giao dịch ngoại hối của đồng tenge để ngừng cung cấp báo giá.
Mặc dù Kazakhstan có thể được hưởng lợi từ một dự án BRI, nhưng khả năng thành công là điều khó xảy ra. Không phải vì Kazakhstan gặp khó khăn về tài chính, mà bởi vì Trung Quốc đã tạo dựng được một danh tiếng bất lợi ở đó. Các công ty khai thác và dầu mỏ của Trung Quốc hoạt động trong khu vực đã bị phanh phui vì hối lộ các quan chức địa phương, bị cáo buộc gây ô nhiễm môi trường và bị cáo buộc kích động tranh chấp đất đai với người dân Kazakhstan.
Bà Jennifer Bateman là một cây viết chuyên về tin tức tại Trung Quốc.
Nguyễn Lê biên dịch