Trần C. Trí dịch
Ngày xửa ngày xưa, có một nữ hoàng đầy quyền lực, thường được gọi là Catherine Đại Đế, trị vì một đế quốc rộng lớn, và qua bao nhiêu năm tháng, đã chinh phục được thêm nhiều bờ cõi mới.
Catherine bổ nhiệm người tình của mình trông coi một trong những cõi miền đã xâm chiếm đó—nơi ngày nay mang tên là Ukraine. Thời gian trôi qua, chàng tường trình cho nàng biết là người dân ở xứ ấy sống trong sung túc và hạnh phúc. Song le, theo một truyền thuyết được kể từ thế kỷ này sang thế kỷ khác, đó chỉ là một điều dối trá.
Trong câu chuyện đó, Catherine quyết định thực hiện một chuyến vi hành trên thuyền, xuôi theo dòng sông Dnieper để nàng được chứng kiến cuộc sống vui tươi, thịnh vượng của thần dân. Grigory, người tình của nàng, sợ rằng chuyện lừa dối của mình sẽ bị vạch trần, đồng thời chàng cũng muốn làm nàng vui lòng. Vì thế, theo câu chuyện, chàng ra lệnh cho thuộc hạ dựng lên những ngôi làng giả dọc theo bờ sông, sơn phết các mặt tiền mới tinh tươm.
Theo lời kể lại, mỗi lần Catherine đi ngang qua hết một ngôi làng, người ta lại hạ nhà cửa giả xuống, chất đầy xe tải, nhanh chóng chở về phía hạ lưu, rồi lại dựng lên, sẵn sàng để được duyệt qua lần nữa. Theo câu chuyện thì Catherine hết sức hài lòng với những thành tựu của người tình, Grigory Potemkin, nên nàng phong chức cho chàng làm Hoàng Tử xứ Taurus (tức Crimea ngày nay). Cho đến tận bây giờ, khắp nơi trên thế giới, người ta vẫn nhắc đến những nguồn tin hay mặt trận giả tạo dùng tên của chàng để gọi đó là những “ngôi làng Potemkin”.
Hơn cả trăm năm nay, tên gọi đó đã trở thành cách lăng mạ đối với hầu như bất cứ chuyện gì bị cáo buộc là giả mạo như chương trình năng lượng xanh của Trung Quốc, những nỗ lực kiểm soát vũ khí của cựu Tổng thống Obama hay việc ứng phó coronavirus của cựu Tổng thống Trump.
Gần đây hơn, khi lực lượng phòng thủ Ukraine cầm cự với cuộc xâm lăng quân sự của Nga, nhiều học giả chế giễu rằng Vladimir Putin đã bị chính “đạo quân Potemkin” của mình lường gạt, trong đó những nhà lãnh đạo đã báo cáo tình hình chiến sự một cách sai lạc. Khi Putin tìm cách chống đỡ cho nền kinh tế Nga trước các trừng phạt của quốc tế, nhiều quan chức Hoa Kỳ đã nói đến “thị trường Potemkin” của Mạc Tư Khoa. Và Khi Nga ngỏ lời muốn chấm dứt chiến tranh để đổi lấy sự kiểm soát miền nam Ukraine, các nhà bình luận đã cười nhạo khái niệm “hoà bình Potemkin”.
Nhưng lịch sử và chính trị là một mớ bòng bong của âm mưu và dối trá, nhất là ở Nga, bởi vậy mới có việc sửa đổi câu chuyện như sau:
Không có làng mạc giả mạo nào cả. Potemkin không hề dàn dựng gì để lừa gạt Catherine Đệ Nhị. Thật ra, các nhà nghiên cứu cho rằng những thành tựu của ông ta ở Ukraine là có thật, còn những gì được lan truyền rộng rãi từ trước tới nay chỉ là sản phẩm của tưởng tượng—một sự bôi nhọ của những kẻ chống Nga vào thời đó, đã hằn sâu mãi mãi vào niềm tin và lời ăn tiếng nói của mọi người.
“Chính khái niệm ‘ngôi làng Potemkin’ đã là một ngôi làng Potemkin,” Simon Sebag Montefiore, tác giả cuốn “Catherine Đại Đế và Potemkin: Tình Yêu Quyền Lực & Đế Quốc Nga”, đã nói như thế. “Hoàn toàn giả tạo, một sự phỉ báng không chứa một mảy may sự thật nào.”
Truyền thuyết đó có thể là giả tạo, nhưng Sebag Montefiore và nhiều nhà sử học khác tin rằng cuộc chinh phạt Crimea và huyền thoại về Potemkin vẫn là trọng tâm của cuộc chiến ở Ukraine ngày nay. Nói một cách đơn giản, họ biện luận, hàng ngàn người đã thiệt mạng và hàng triệu người phải bỏ nhà cửa ra đi trong một cuộc chiến tranh dựa vào sự thêu dệt lịch sử của Putin.
Marvin Kalb, giáo sư hưu trí tại Harvard và là cựu phóng viên viết cuốn “Trò Chơi Đế Quốc” sau cuộc xâm lăng của Nga vào Crimea năm 2014, đã gợi ý rằng cuộc tranh chấp đẫm máu đó là sản phẩm của sự thông tin thất thiệt, chẳng khác nào sự dối trá đã ám ảnh cuộc viễn chinh của Catherine trong suốt 235 năm. “Truyền thuyết đó có liên quan đến hiện tại ở chỗ là Putin đang tạo ra một ngôi làng Potemkin qua cách ông ta miêu tả cuộc chiến tranh này,” Kalb bình phẩm. “Và sự lừa dối là ngoài sức tưởng tượng.”
Chuyến vi hành thật qua ngôi làng của Potemkin
Việc Potemkin đưa Catherine đi một vòng qua các thành phố được trang hoàng rực rỡ để chào đón các vị khách hoàng gia là điều không ai chối cãi.
Nhưng lịch sử khẳng định một cách đồng nhất và rõ ràng là những phát triển ngoạn mục của vị hoàng tử là có thật. Các bằng chứng có thể tìm thấy trong văn khố ở Nga, những cuốn nhật ký hay những bức thư mà người viết là những người tham gia cuộc viễn chinh dài 4.000 dặm đó.
Catherine, người tạo ra hình ảnh của một vương quyền tỉnh thức, thư từ thường nhật với thần dân và những người kế thừa bằng văn phong gợi nhớ đến tác phẩm “Kiêu Hãnh và Định Kiến” (ND: tác giả Jane Austen).
Chẳng có gì là bất công khi nêu lên câu hỏi là làm thế nào mà người đàn bà này, một công chúa người Đức, lại trở thành một nữ đại đế Nga. Câu trả lời: một đám cưới. Catherine kết hôn với Peter Đệ Tam, người được lịch sử vẽ ra như một vị hoàng đế tai ương, không biết gì về lãnh đạo, cũng như là một kẻ không có chút tình yêu gì với người phối ngẫu.
Vì thế, vào năm 1762, Catherine âm mưu với một số người trong hoàng gia và tướng tá trong quân đội để dàn dựng một cuộc đảo chánh. Mất cảnh giác, Peter đành thoái vị và bị giết sau đó không lâu.
Potemkin, một trong những kẻ tiếp tay cho Catherine, trở thành tình nhân của bà, rồi nhanh chóng leo lên chức nguyên soái và được phong chức phó vương trị vì một nửa lãnh thổ của đế quốc Nga.
Vào thời điểm các thực dân Hoa Kỳ đang tranh đấu giành độc lập từ nước Anh, Potemkin dẫn đầu nước Nga đi chinh phạt các vùng thảo nguyên và bán đảo Crimea, đánh bại các vua chúa của đế quốc Ottoman và các sắc tộc Tatar. Ông đã thành công trong việc thúc ép Catherine sát nhập lãnh thổ mà ngày nay là miền nam Ukraine, viết cho bà như sau: “Nàng hãy tin ta đi, chiếm được vùng đất này, nàng sẽ hưởng vinh hoa muôn đời mà không có vương quyền nào ở Nga từng có được”.
Được Catherine hậu thuẫn, Potemkin mau chóng phát triển vùng đất mà ông đặt tên là Novorossiya (Nước Nga Mới). Người Hy Lạp, Tư-lạp-phu, Ba Lan, Do Thái, Ý, cùng nhiều giống dân khác, được du nhập để cày xới, trồng trọt, đóng tàu bè hay dựng thành luỹ. Một số thành phố lần lượt mọc lên, bao gồm Mariupol, Dnipro và Odessa—hiện thời là những nơi tiêu biểu cho cuộc xâm lăng quân sự của Nga, cũng là nơi các tội ác chiến tranh đang bị cáo buộc.
Cho đến năm 1787, Potemkin đã sẵn sàng giới thiệu thuộc địa mới của nước Nga đến vị nữ đại đế. Còn Catherine cũng chào đón cơ hội này để khảo sát vùng đất mới chinh phục, đồng thời phô trương quyền lực của chính mình.
Catherine Đại Đế Thăm Vùng Crimea
Thoạt tiên, nữ đại đế và đoàn tuỳ tùng đi đường bộ trong băng tuyết giá lạnh từ St. Petersburg đến Kyiv.
Trong cuốn “Catherine Đại Đế: Tình Yêu, Dục Tính Và Quyền Lực”, nhà viết tiểu sử Virginia Rounding miêu tả một đoàn 14 chiếc xe to lớn và 124 xe tuyết kéo. Riêng xe của nữ hoàng có 30 con chiến mã kéo, có phòng ngủ, phòng làm việc và phòng đọc sách.
Khi đoàn xe đi ngang qua các thành phố, người dân đổ xô ra mục kích. Trong những đợt dừng lại để nghỉ qua đêm, Catherine truyền làm yến tiệc linh đình, có cả khiêu vũ và trình diễn pháo hoa.
Ba tuần sau, đoàn xe đến Kyiv để Potemkin nhập với đoàn lữ hành. Catherine hội họp triều đình và mở thêm tiệc tùng trong hai tháng ròng.
Khi băng đã tan trên dòng sông Dnieper và mực nước dâng cao, theo lời Rounding kể lại, đoàn người lũ lượt bước xuống “7 chiếc tàu mạ vàng chen màu đỏ thắm”, chiếc nào cũng có riêng một dàn nhạc. Đoàn tàu được một chiếc thuyền hộ tống dùng làm nơi ăn uống, cùng 30 chiếc thuyền khác và 3.000 quân lính. Có cả một “con sâu đang trườn đi”, dài 77 mét—một chiếc thuyền thực nghiệm với 120 tay chèo.
“Thành phố, làng mạc, nhà dân, có khi cả những túp lều mộc mạc, thảy đều được trang hoàng đầy hoa, sơn phết đủ màu, cùng những chiếc cổng chào mừng chiến thắng, mọi thứ đều rực rỡ đến nỗi người ta không tin vào đôi mắt của chính mình,” Louis Philippe, công tước vùng Segur, một trong các vị khách trong những ngày ấy, đã viết như thế.
Đại bác được bắn mừng mỗi lần tiểu hạm đội này ghé đến một thành phố, nhưng, theo như một vị khách khác cùng chuyến ghi lại, chẳng cần phải thông báo gì trước cả: “Dọc theo hai bờ sông, đám đông những người hiếu kỳ càng lúc càng kéo đến nhiều thêm, từ bốn phương tám hướng khắp cả đế quốc Nga, để được tận mắt thấy đoàn lữ hành đang đi đến đâu.”
Cuốn sách lịch sử của Rounding cũng có viết: “Tất cả làng mạc, nhà cửa mà họ đi qua đều được trang trí đầy hoa và cổng chào chiến thắng (có lẽ điều này làm nảy sinh ra truyền thuyết là Potemkin đã dựng lên những ngôi làng giả.)”
Theo nhiều nguồn ghi lại, Catherine—trong chuyến đi đó đã 60 tuổi—vẫn thường sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Tràng Khanh, nhưng trong đám nhân tình trẻ tuổi của bà, Potemkin là người được nữ đại đế đặc biệt sủng ái, và cũng là nhân vật quan trọng nhất đối với việc cầm quyền của bà. Sebag Montefiore miêu tả đôi nhân tình như “một cặp nam nữ làm chính trị thành công nhất trong lịch sử thế giới”. Những bức thư tình của họ, ông viết thêm, đã cho thấy một chuyện tình đầy nhục cảm lẫn “những bài học về quyền lực”.
Cuộc hành trình kết thúc tại Vịnh Sevastopol ở Hắc Hải, nơi Potemkin phô trương hạm đội Hải Quân Nga mới toanh của mình và viết tên nữ đại đế bằng pháo hoa trên nền trời.
Tên gọi “Potemkin” đã trở thành tuyên truyền như thế nào
Nhưng không phải người Nga nào cũng yêu thích điều này cả.
Theo Sebag Montefiore, các địch thủ trong triều đình Nga ở St. Petersburg—”kể cả Paul, người con uất ức, nửa điên nửa tỉnh, bị hất hủi của Catherine”—đã thêu dệt nên truyền thuyết về các ngôi làng để hãm hại Potemkin.
Chiến dịch bôi nhọ của họ lại được sự tiếp tay của những kẻ thù (gồm nước Anh và nước Phổ) muốn chống lại sự bành trướng của Nga về phía tây, đưa câu chuyện làng Potemkin ra khắp thế giới.
Trong tác phẩm về tiểu sử của Catherine, nhà sử học Robert K. Massie viết rằng chuyến đi đó vẫn còn được một số người coi như “cuộc hành trình ngoạn mục nhất của một nữ hoàng đang cầm quyền—đồng thời cũng là thắng lợi to lớn nhất của Potemkin đối với công chúng.” Vì lẽ đó, ông nhận định, Potemkin đã trở thành “người đàn ông quyền lực nhất nước Nga.”
Massie ghi nhận rằng những ai nghi ngờ hay chế giễu cuộc hành trình đó đều không có mặt trong chuyến đi. Hơn nữa, không những riêng Catherine mà “vài người ngoại quốc có cặp mắt tinh tường và khôn ngoan”, gồm có hoàng đế nước Áo, một vị hoàng tử và đại sứ nước Pháp, đều công nhận các thành tựu của Potemkin.
Massie kết luận, “Trong hơn một thế kỷ qua, chưa có ai đưa ra được bằng chứng nào là ba người này nói và viết những điều không có thật về cuộc hành trình đó.”
Tuy vậy, ngày nay cái tên Potemkin, nếu được công nhận là thế, đã trở thành đồng nghĩa với hai chữ tuyên truyền. Và điều này đưa chúng ta trở lại với Putin.
Phiên bản của Putin về lịch sử
Tổng thống Nga đã dùng lịch sử để biện minh cho cuộc chiến tranh.
Ông ta khăng khăng cho rằng ít nhất miền nam Ukraine cũng là “Novorossiya”—lãnh thổ do Potemkin chiếm được và Catherine Đệ Nhị sát nhập với nước Nga, và như thế đúng là phần đất này thuộc về đế quốc của ông ta ngày nay.
Các nhà nghiên cứu có thể bác bỏ lý lẽ của Putin, ngay cả khi họ cũng đồng ý rằng quá khứ giúp chúng ta nhận thức rõ ràng về những gì đang xảy ra cho các thành phố và người dân ở Ukraine.
Andryi Zayarnyuk, giáo sư ngành di sản văn hoá xã hội Đông Âu tại Đại Học Winnipeg, nói rằng loạt bài công kích của Putin đã gây kinh ngạc ở chỗ chúng trộn lẫn những sai lầm về thực tế với cách diễn giải về chính trị. Chẳng hạn như những luận điệu rằng Ukraine lúc nào cũng có chung ngôn ngữ và văn hoá với Nga đã bị sự thật vạch trần là những người Hy Lạp, La Mã và Mông Cổ đã cai quản Crimea trước khi Potemkin đặt chân đến đó.
Sebag Montefiore cho rằng Catherine và Potemkin vô cùng kiêu hãnh về cuộc chinh phục của họ, nhưng chắc sẽ không đồng ý với Putin rằng cây cỏ ở Crimean vốn là của Nga.
“Chắc họ sẽ căm ghét chủ nghĩa quốc gia cực đoan của ông ta,” tác giả này bày tỏ. “Tất cả những điều này cho thấy lịch sử có thể là một thứ vũ khí nguy hiểm.”
Từ Catherine đến Stalin đến Putin
Sebag Montefiore nói rằng huyền thoại giả trá về Potemkin vẫn còn đó vì nó gói ghém một nhược điểm của những người cầm quyền ở nước Nga.
“Ai cũng nói dối với họ,” ông bảo. “Sự so sánh hay nhất là việc Stalin từ chối nguồn tin tình báo rằng vào đầu năm 1941, Hitler chuẩn bị xâm lược Nga; cũng vậy, Putin chỉ chấp nhận những tin tình báo nào về Ukraine thích hợp với những định kiến và ảo tưởng của ông ta.”
Vào đầu tháng này (4/2022), trong một bài viết có nhan đề “Sự Kiêu Ngạo Và Đơn Độc Đã Đưa Putin Đến Chỗ Đánh Giá Sai Lầm về Ukraine”, tờ Washington Post tường trình về việc tình báo Mỹ cho rằng tổng thống Nga đã bị những ông nghị gật trong nội bộ của ông ta lừa dối. Kết quả là ông đã tin rằng phần lớn Ukraine sẽ buông vũ khí và đón chào đoàn quân Nga. Vả chăng, nếu có nơi nào chống cự thì quân đội thượng đẳng của mẫu quốc sẽ mau chóng dập tắt.
Nhưng thay vào đó, Ukraine đã kháng cự mạnh mẽ, buộc Nga phải rút khỏi Kyiv. Tổng thống Volodymir Zelenskyy đã tranh thủ được sự đồng cảm và hậu thuẫn trong cuộc chiến tranh quan hệ công chúng toàn cầu.
Những thất bại ban đầu đã khiến cựu ngoại trưởng Nga, Andrei Kozyrev, gởi ra những mẩu tin trên Twitter, cho rằng những phán đoán sai lầm của Putin bắt nguồn từ những kẻ thuộc hạ bất lương vốn ràng buộc chặt chẽ với một chế độ đạo tặc.
“Điện Cẩm Linh bỏ ra 20 năm qua để hiện đại hoá quân đội của họ,” Koryzev viết. “Phần lớn ngân sách cho việc đó đã bị đánh cắp để tiêu tốn vào những chiếc du thuyền khổng lồ ở Cyprus. Nhưng nếu là một cố vấn quân sự thì không ai có thể tường trình điều đó với tổng thống. Vì vậy, thay vào đó, ai cũng báo cáo láo với ông ta. Đó chính là quân đội của Potemkin.”
Theo đa số các nguồn tin, Putin, vốn là cựu nhân viên tình báo KGB, đã thành công trong việc nhốt nước Nga trong một cái bong bóng thông tin, thay thế cho Bức Màn Sắt của một thời đã qua.
Các nguồn thông tin độc lập đã bị đóng cửa. Phần lớn mạng lưới toàn cầu bị chặn lại, không thể vào được.
Tuyên bố của Putin rằng các lực lượng Nga đang tiến hành “một chiến dịch quân sự đặc biệt” được kèm theo bằng một điều luật hình sự cấm tất cả những miêu tả nào đề cập đến bạo lực đang diễn ra ở Ukraine như là một “cuộc chiến tranh”.
Trong lúc đó, Sebag Montefiori nói, Putin đã tự đặt mình vào trong một cái hộp—không thể nào chiếm được Kyiv, nhưng cũng không thể thoái lui vì đã đầu tư quá nhiều vào đó. Theo ông ta, phương cách cuối cùng để giữ thể diện là thôn tính miền nam Ukraine—vùng thảo nguyên cằn cỗi một thời do Catherine sát nhập cách đây hơn 230 năm. Trong thời điểm đó, nếu không là thời điểm hiện tại, thông điệp của người cầm đầu nước Nga thật rõ ràng: “Nếu chàng muốn giữ được ta mãi mãi,” Catherine viết trong thư cho Potemkin, “thì chàng hãy biểu lộ hết tình bạn cũng như tình yêu, và vượt lên trên mọi thứ, chàng hãy yêu ta và nói sự thật với ta”.
Trần C. Trí chuyển ngữ