Huyền Anh
Cuộc gặp giữa hai nhà lãnh đạo Nga-Trung hôm 15/9 tại hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải ở Samarkand, Uzbekistan đã làm dấy lên sự chú ý của cộng đồng quốc tế vào thời điểm mà dư luận đang sục sôi những bất bình sau thất bại của Nga ở chiến trường Ukraine. Các chuyên gia cho rằng Nga và Trung Quốc – mỗi bên đều đang ấp ủ những kế hoạch của riêng mình.
Hôm thứ Năm (15/9), ông Putin và ông Tập Cận Bình đã gặp nhau trong hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (Shanghai Cooperation Organisation – SCO) ở Samarkand, Uzbekistan.
Trong bài phát biểu sau cuộc gặp, ông Putin nói rằng Moscow hiểu rằng Trung Quốc có “những câu hỏi và lo ngại” về cuộc chiến của Nga tại Ukraine. Đó là một sự chứng thực đáng chú ý, và trong khi mơ hồ, Bắc Kinh có thể không hoàn toàn chấp thuận một cuộc xâm lược. Ông Tập cũng không đề cập đến Ukraine trong các bài phát biểu trước công chúng. Tựu chung lại, điều này cho thấy Nga thiếu sự hỗ trợ đầy đủ của Trung Quốc.
Được hỏi về hội nghị thượng đỉnh trong một cuộc họp báo hôm thứ Năm (15/9), phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ Ned Price cho biết “không có gì đáng ngạc nhiên” khi Bắc Kinh lo ngại về cuộc chiến.
“Điều mà Tổng thống Putin thừa nhận thật kỳ lạ”, ông Price nói.
Ông Price tiếp tục chỉ trích Bắc Kinh không lên án cuộc chiến của Nga tại Ukraine. Ông cho biết Trung Quốc đã cố gắng tránh chỉ trích cuộc chiến của Nga với Ukraine một cách công khai.
Khung cảnh cuộc họp vắng vẻ
Trong khi quan hệ Nga-Trung phần lớn được thúc đẩy bởi sự phản đối chung với Hoa Kỳ, chúng cũng được thúc đẩy một phần bởi mối quan hệ cá nhân thân thiết của ông Tập và ông Putin. Trong thập kỷ cầm quyền của ông Tập, ông đã gặp ông Putin 38 lần, nhiều hơn gấp đôi số cuộc gặp mà ông Tập từng có với các nhà lãnh đạo thế giới khác.
Ông Putin và ông Tập Cận Bình đã tổ chức một cuộc gặp cấp cao vào hôm 15/9 để cổ vũ và sưởi ấm cho nhau. Tuy nhiên, khung cảnh cuộc gặp của họ khá vắng vẻ, khác xa với cảnh nảy lửa khi thỏa thuận mối quan hệ hợp tác “không giới hạn” được ký kết trong Thế vận hội mùa đông Bắc Kinh hơn 200 ngày trước. Vào thời điểm đó, họ đã đưa ra một tuyên bố chung dài 5.000 từ nói rằng “thế giới đang trải qua những thay đổi lớn” và “sự thay đổi cấu trúc quản trị toàn cầu và trật tự thế giới”.
Các nhà phân tích cho rằng tuyên bố của phía Trung Quốc là xa lánh và vô cảm; tuyên bố của Nga nhiệt tình hơn, nhưng nó không ca ngợi quan hệ song phương. Và nó rất khác với giọng điệu của ông Tập Cận Bình hồi đầu tháng Hai trước cuộc chiến Nga-Ukraine. Hai nước đã đưa ra một tuyên bố chung trước Thế vận hội Mùa đông Bắc Kinh, nói rằng quan hệ đối tác của họ “không có giới hạn”.
Nhưng cho đến nay, Trung Quốc và Nga không đạt được tiến bộ nào trong việc định hình một trật tự thế giới có lợi cho họ, và quân đội Nga đã bị tổn thất nặng nề trên chiến trường Ukraine. Trong khi đó, Bắc Kinh thấy mình ngày càng mâu thuẫn với phương Tây về tình trạng vi phạm nhân quyền ở Đài Loan và Tân Cương.
Không phá vỡ trật tự thế giới do Mỹ lãnh đạo, cuộc chiến Nga-Ukraine, nhờ cuộc phản công thành công của Ukraine, đã tái sinh NATO, củng cố mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương và đưa các quốc gia phương Tây xích lại gần nhau hơn.
Ông Tập Cận Bình không dám giúp Nga quá nhiều
Đài CNN đưa tin, điều này đã khiến Trung Quốc lo lắng. Dưới sự lãnh đạo của ông Tập Cận Bình, ĐCSTQ ngày càng trở nên thân thiết với Moscow, và kết quả của cuộc chiến Nga-Ukraine có liên quan đến những lợi ích quan trọng của Trung Quốc. Một nước Nga bị đánh gục sẽ củng cố phương Tây, và một Moscow suy yếu cũng có thể giúp Hoa Kỳ ít phân tâm, cho phép Washington tập trung hơn vào Bắc Kinh.
Ông Tập Cận Bình có rất ít sự lựa chọn. Nếu giúp Nga quá nhiều, Trung Quốc sẽ bị phương Tây trừng phạt về mặt ngoại giao, do đó sẽ làm tổn hại đến lợi ích của chính Trung Quốc. Đây cũng là thời điểm nhạy cảm đối với ông Tập, người chỉ còn vài tuần nữa là diễn ra Đại hội toàn quốc lần thứ 20 của ĐCSTQ, nơi ông tìm cách phá bỏ khuôn khổ cho nhiệm kỳ thứ ba.
Các nhà phân tích tin rằng ông Tập không có khả năng cung cấp cho ông Putin sự hỗ trợ cụ thể hơn. Tuy nhiên, làm như vậy có thể khiến Trung Quốc đối mặt với sự đẩy lùi từ phương Tây, làm trầm trọng thêm các thách thức trong nước, bao gồm suy giảm nền kinh tế, khủng hoảng bất động sản và công chúng không tán thành chính sách “zero COVID” nghiêm ngặt.
Ông Brian Hart, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nói với đài CNN: “Trung Quốc sẵn sàng hỗ trợ ngầm cho Nga, về mặt chính trị, ngoại giao và ở một mức độ nào đó về mặt kinh tế, nhưng điểm mấu chốt là họ sẽ không bỏ qua các mục tiêu chiến lược khác để hỗ trợ Nga”.
Việc tiếp cận thị trường toàn cầu là rất quan trọng đối với Trung Quốc, đặc biệt là khi nền kinh tế nước này đang bị bao vây bởi những vấn đề nghiêm trọng. Cho đến nay, Bắc Kinh vẫn thận trọng tránh các hành động có thể vi phạm các lệnh trừng phạt của phương Tây, chẳng hạn như viện trợ quân sự trực tiếp cho Moscow.
Ông Hart cho biết, một lĩnh vực cần tập trung là bán vũ khí và Trung Quốc từ lâu đã trở thành một trong những khách hàng mua vũ khí lớn nhất của Nga. Ông nói: “Tôi tự hỏi liệu Nga có chuyển sang mua vũ khí từ Trung Quốc hay không nếu ngành công nghiệp quốc phòng của họ bị kéo dài”.
Nhưng ngay cả như vậy, Trung Quốc có thể tìm cách gửi các phụ tùng thay thế hoặc các mặt hàng không nằm trong danh sách trừng phạt, hoặc được vận chuyển theo các tuyến đường phức tạp khó theo dõi.
Ông Price cho biết hôm 15/9 rằng đánh giá của Hoa Kỳ cho đến nay vẫn là Bắc Kinh không gửi vũ khí cho Nga
“Một vài tháng trước, chúng tôi đã nói rõ rằng thông tin chúng tôi có được cho thấy rằng Liên bang Nga đang tìm kiếm sự hỗ trợ quân sự của Trung Quốc trong cuộc chiến Ukraine”, ông nói.
Ông Price cho biết, phía Mỹ sẽ rất chú ý đến thực tế này và Trung Quốc sẽ phải trả một cái giá rất đắt nếu cung cấp hỗ trợ quân sự cho Nga trong một cuộc chiến, hoặc giúp Nga né tránh các lệnh trừng phạt do cộng đồng quốc tế áp đặt một cách có hệ thống.
Tờ Washington Post phân tích rằng Trung Quốc có thể tiếp tục áp dụng cái mà một số nhà phân tích gọi là “sự căng thẳng của Bắc Kinh” (Beijing straddle), tức là trong quan hệ đối tác nhằm đối đầu với trật tự quốc tế do Washington dẫn đầu, Nga cung cấp hỗ trợ ngoại giao đồng thời tuân thủ các biện pháp trừng phạt của phương Tây.
Trung Quốc và Nga có kế hoạch lợi dụng lẫn nhau
Các chuyên gia cho rằng quan hệ đối tác Trung-Nga chủ yếu là sự khai thác lẫn nhau và động lực chính thúc đẩy họ xích lại gần nhau là niềm tin chung cho rằng Mỹ đe dọa lợi ích của họ.
Ông Susan A. Thornton thuộc Trường Luật Yale cho biết: “Tôi không nghĩ Trung Quốc và Nga là một liên minh tự nhiên đến với nhau”.
Mặc dù Nga và Trung Quốc đều phản đối Mỹ, nhưng các công cụ để đạt được mục tiêu của họ có sự khác biệt đáng kể.
Ông Hart nói: “Tôi nghĩ đó là điều mà Bắc Kinh lo lắng, rằng Nga sẽ làm quá mức, điều này có thể làm suy yếu những nỗ lực chung của họ trong việc định hình trật tự thế giới”.
Vào tháng 4 năm nay, ông Hanns W. Maull, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Trung Quốc Mercator ở Đức, đã công bố một bài phân tích, cho rằng mục tiêu chung quan trọng nhất của việc ủng hộ quan hệ đối tác Trung-Nga là làm suy yếu ảnh hưởng của Hoa Kỳ trên trường quốc tế và thay đổi trật tự quốc tế do phương Tây thống trị.
Nga có những tài sản quan trọng trong vấn đề này: một ghế thường trực trong Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc và quyền phủ quyết, một lực lượng quân sự mạnh và công nghệ vũ khí, khả năng sử dụng không gian mạng , ảnh hưởng và kinh nghiệm ngoại giao. Nhưng mặt khác, ông Tập Cận Bình đang theo đuổi một chiến lược dài hạn đòi hỏi sự ổn định trong nước và quốc tế. Chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa đế quốc cực đoan của ông Putin, với sứ mệnh và sự sùng bái chiến tranh của Nga, có thể dễ dàng xung đột với các lợi ích của Trung Quốc, đặc biệt là ở Trung Á, nơi Bắc Kinh muốn và cần duy trì ổn định chính trị.
Trung Quốc từ chối lên án Nga gây bất ổn cho các nước Trung Á
Tổ chức Hợp tác Thượng Hải được ĐCSTQ thành lập năm 2001. Năm 2017, Ấn Độ và Pakistan trở thành thành viên, Iran và Afghanistan là quan sát viên. Iran dự kiến sẽ trở thành thành viên chính thức tại hội nghị thượng đỉnh này. Điều đó đã làm dấy lên lo ngại lâu nay của một số nhà quan sát rằng nhóm này đang trở thành một khối chống phương Tây.
Nhưng một số chuyên gia cho rằng trong hoàn cảnh hiện tại, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải không đủ làm nền tảng để Trung Quốc và Nga thúc đẩy một trật tự thế giới chống phương Tây. Là một tổ chức đa phương, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải là một khối khu vực yếu hơn nhiều so với Liên minh châu Âu hoặc ASEAN.
Trong khi đó, việc Nga xâm lược Ukraine, một nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ, khiến các nhà lãnh đạo Trung Á lo ngại. Đặc biệt, Kazakhstan đã và đang cung cấp viện trợ nhân đạo cho Ukraine, và Tổng thống Tokayev đã công khai bác bỏ các khu vực ly khai do Nga hậu thuẫn ở miền đông Ukraine.
Bà Niva Yau, một thành viên cấp cao tại Học viện OSCE, một nhà tư vấn chính sách đối ngoại của Kyrgyzstan, nói với đài CNN rằng việc Trung Quốc từ chối lên án Nga đã gây ra sự bất bình ở quốc gia Trung Á này.
Bà cho biết Trung Quốc đang có mâu thuẫn với các nước Trung Á vì họ vẫn xem cuộc chiến Nga-Ukraine với câu chuyện chống phương Tây. Điều này có khả năng cản trở nỗ lực của Trung Quốc nhằm thiết lập quan hệ chặt chẽ hơn với các nước láng giềng Trung Á, nơi Trung Quốc đã đầu tư mạnh mẽ trong hai thập kỷ.
Huyền Anh