Dù sở hữu không quân hùng hậu, Nga không thể khống chế bầu trời Ukraine, khiến đối phương khai thác triệt để điểm yếu này để tấn công.
Sau gần 8 tháng chiến sự, Nga đang đối mặt hàng loạt vấn đề trên chiến trường Ukraine, từ khả năng phối hợp kém giữa các đơn vị, đến binh sĩ mệt mỏi vì phải tác chiến trong thời gian dài. Mọi vấn đề đều bắt nguồn từ việc không quân Nga không thể giành quyền kiểm soát bầu trời Ukraine, theo các quan chức quân sự phương Tây.
Không khống chế được không phận Ukraine, Nga gần như bất lực trước các dàn pháo phản lực cơ động cao HIMARS của Ukraine, cũng như các vũ khí tầm xa khác do phương Tây viện trợ. Bộ binh Nga cũng không nhận được sự yểm trợ hỏa lực cần thiết từ không quân để ngăn đà phản công chóng vánh của quân đội Ukraine.
Moscow gần đây tiến hành hàng loạt cuộc tập kích bằng tên lửa và máy bay không người lái (UAV) tự sát nhằm vào các thành phố Ukraine. Nhưng giới phân tích quân sự phương Tây cho rằng ngay cả những cuộc tấn công đó cũng bộc lộ điểm yếu trong chiến lược của không quân Nga, bởi họ phải dựa vào UAV thay vì chiến đấu cơ, do phi công lo sợ bị lưới phòng không Ukraine bắn hạ.
“Không chiếm được ưu thế trên không là một trong những yếu tố quyết định khiến Nga mất lợi thế”, Jakub Janovsky, nhà phân tích quân sự từ Oryx, nhóm phân tích độc lập chuyên theo dõi thông tin tình báo nguồn mở về tổn thất khí tài trong xung đột Ukraine, cho biết.
Khi Nga bắt đầu xâm lăng Ukraine ngày 24/2, các chuyên gia quân sự của cả hai bên đều cho rằng Moscow sẽ dồn lực tiêu diệt các hệ thống phòng không Ukraine để chiếm lĩnh bầu trời trước khi đẩy mạnh đà tấn công. Đó là chiến thuật mà Mỹ đã áp dụng trong các cuộc chiến ở Vùng Vịnh và Libya, vì nó giúp bảo vệ các lực lượng mặt đất.
Nhưng sau khi đạt được một số thành công ban đầu trong nỗ lực tấn công các hệ thống phòng không Ukraine và phá vỡ xương sống thông tin liên lạc của nước này, không quân Nga giảm tần suất tác chiến một cách khó hiểu. Lực lượng phòng không Ukraine cũng kịp thời củng cố lực lượng, đáp trả ngày càng hiệu quả đòn không kích từ phía Nga. Không quân Ukraine, dù bị tổn thất từ sớm, vẫn kiên trì xuất kích và không chiến tầm gần với các phi công Nga.
Đến mùa xuân, các chiến đấu cơ Nga chủ yếu chỉ hoạt động trong không phận nước này hoặc trên những vùng lãnh thổ Ukraine do Moscow kiểm soát. Các oanh tạc cơ Nga tập trung phóng tên lửa hành trình từ phía sau lưới phòng không trên mặt đất. Các trực thăng vũ trang Nga ở Ukraine cũng hoạt động ngày càng thận trọng.
Theo các nhà phân tích, khả năng bảo vệ hệ thống phòng không của Ukraine trong những tuần đầu chiến sự đã cho phép họ kiểm soát được phần lớn đất nước, bất chấp các cuộc tấn công không ngừng từ Nga.
“Do Nga không chiếm được ưu thế trên không, Ukraine hiện có được vị thế mạnh hơn nhiều”, Douglas Barrie, chuyên gia cấp cao tại thành Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế, trụ sở ở London, Anh, nhận xét.
Trong khi bộ binh Ukraine được hỗ trợ rất nhiều từ vũ khí hiện đại của phương Tây, lực lượng phòng không nước này chủ yếu dựa vào các vũ khí từ thời Liên Xô mà Kiev đã vận hành và cải tiến trong hơn ba thập kỷ. Mykola Bielieskov, nhà nghiên cứu tại Viện Chiến lược Quốc gia Ukraine, cho biết cácvũ khí phòng không thời Liên Xô được Ukraine bố trí trên lãnh thổ dày hơn nhiều so với tiêu chuẩn của NATO.
Theo giới quan sát, việc Nga không thể vô hiệu hóa các hệ thống này gây bất ngờ, bởi Moscow cũng sử dụng cùng loại vũ khí, như tên lửa phòng không tầm xa S-300, bên cạnh các bệ phóng Buk và Tor nhỏ hơn nhưng có tính cơ động cao hơn.
Bielieskov nhận định Ukraine đã có thể bảo toàn lực lượng phòng không, không quân của mình bằng cách di chuyển máy bay cùng các hệ thống phòng thủ khỏi vị trí thường xuyên và phân tán chúng. Theo ông, trước xung đột, tình báo Mỹ đã cung cấp cho Ukraine đủ thông tin để họ chủ động bảo vệ thiết bị của mình.
Tin tình báo ban đầu của phương Tây về thời gian và hướng tấn công của Nga cũng giúp Ukraine bố trí lưới phòng không ở nơi có thể phát huy hiệu quả cao nhất. “Nga không kích các sân bay và trận địa tên lửa, nhưng không đạt hiệu quả cao, do phần lớn mục tiêu đã được di tản”, ông nói.
Theo chuyên gia Barrie từ London, Điện Kremlin từng hy vọng sẽ kiểm soát Kiev, lật đổ chính quyền Tổng thống Volodymyr Zelensky trong vòng 3 ngày và nhận được sự ủng hộ rộng rãi của người dân Ukraine, bởi vậy họ đã hạn chế cường độ của màn tấn công lúc đầu.
Lực lượng Nga dường như cũng không thực hiện những cuộc tấn công tiếp theo nhằm vào các khẩu đội tên lửa, đài radar hoặc trung tâm chỉ huy – kiểm soát của Ukraine để đảm bảo vô hiệu hóa chúng hoàn toàn.
Một yếu tố khác giúp sức cho Ukraine là việc không quân Nga thiếu kinh nghiệm trong các chiến dịch phối hợp phức tạp nhằm áp chế hệ thống phòng không đối phương. Nỗ lực này đòi hỏi phối hợp chặt chẽ giữa các đơn vị tác chiến điện tử và tên lửa, máy bay chiến đấu.
Nga dường như đã phải chịu tổn thất lớn vì điều này. Theo dữ liệu từ Oryx, hồi đầu tháng ba, Nga mất hơn 60 chiến đấu cơ, trực thăng mỗi tuần. Đến giữa tháng 5, không quân Nga giảm đáng kể hoạt động tác chiến, tổn thất cũng được giảm xuống dưới 10 máy baymột tuần.
Kể từ khi Ukraine mở chiến dịch phản công ở miền đông và miền nam vào tháng trước, nhanh chóng chiếm lại hàng nghìn cây số vuông lãnh thổ và gây tổn thất nặng nề cho bộ binh Nga, thiệt hại về máy bay của Moscow đã tăng nhẹ.
“Những tổn thất đó cho thấy không quân Nga đang được sử dụng như lực lượng ứng cứu khi bộ binh gặp khó khăn”, thay vì nhiệm vụ kiểm soát không phận, nhà phân tích Janovsky từ Oryx bình luận.