Cù Tuấn, dịch
Tôi hỏi: liệu lịch sử này theo một cách nào đó đã củng cố Ukraine như một quốc gia, góp phần vào quyết tâm chống lại cuộc chiến hiện tại với Nga hay không. Zelensky đáp trả tôi với một cái nhìn xuyên thấu. “Một số người có thể nói điều đó làm chúng tôi trở nên cứng rắn hơn. Nhưng tôi nghĩ nó đã lấy đi rất nhiều khả năng phát triển của Ukraine”, Zelensky nói. “Đó là một cú đánh nối tiếp sau một cú đánh khác, loại khó nhất. Chuyện đó đã làm chúng tôi trở nên cứng rắn ra sao? Mọi người hầu như chỉ được gọi là tồn tại. Cái đói đã đánh gục họ. Nạn đói đã đè bẹp tâm lý của người dân, và tất nhiên điều đó còn để lại dấu vết”.
Bây giờ đến lượt thế hệ của Zelensky phải đối mặt với những đòn tấn công của một kẻ ngoại xâm. Thay vì Stalin và Hitler, chính Putin đang cố gắng bẻ gãy ý chí của người Ukraine bằng cách tước đi nhiệt sưởi ấm và ánh sáng của họ, phá hủy khả năng thu hoạch lương thực cũng như khả năng suy nghĩ về nhiều thứ khác ngoài việc sống sót qua mùa đông này. Thế hệ tiếp theo của người Ukraine, giống như con trai của chính Zelensky, đang học về các vũ khí chiến tranh thay vì lên kế hoạch cho sự phát triển thịnh vượng. Đó là mô hình mà vị Tổng thống này muốn phá bỏ, vì kế hoạch của ông dựa vào nhiều thứ hơn là vũ khí.
Ông nói: “Tôi không muốn cân nhắc ai có nhiều xe tăng và quân lính hơn. Nga là một siêu cường hạt nhân. Dù cho quân Nga có bị buộc phải rút lui khỏi các thành phố của Ukraine bao nhiêu lần đi nữa, họ có thể tập hợp lại quân và tấn công trở lại”. Zelensky nói với tôi: “Chúng tôi đang đối phó với một quốc gia hùng mạnh và bệnh hoạn, không muốn để Ukraine tách ra. Họ coi nền dân chủ và tự do của Ukraine là vấn đề sống còn của chính họ”. Cách duy nhất để đánh bại một kẻ thù như vậy—không phải chỉ giành được một thỏa thuận ngừng bắn tạm thời mà còn giành chiến thắng trong cuộc chiến—là thuyết phục phần còn lại của thế giới tự do kéo Ukraine theo hướng khác, hướng tới chủ quyền, độc lập và hòa bình. Ông lập luận rằng việc mất tự do ở một quốc gia sẽ làm xói mòn tự do ở tất cả các quốc gia còn lại. “Nếu Nga nuốt chửng Ukraine chúng tôi, thì mặt trời trên bầu trời của bạn sẽ trở nên tối hơn”.
Khi chúng tôi trở lại Kiev thì đã gần nửa đêm. Xe của Tổng thống dừng lại cạnh một khoảng trống trên bức tường bê tông, phía sau là một đoàn xe khác đang đợi để đưa ông về văn phòng. Trước bình minh, Zelensky dự định có bài phát biểu trước hội nghị thượng đỉnh G-20 ở Bali, nơi cuộc chiến ở Ukraine là vấn đề nóng nhất của chương trình nghị sự. Bất chấp vai trò của Nga trong nhóm này, các phái viên của họ đã bị nhiều đồng nghiệp của họ ở Bali tẩy chay, và Bộ trưởng Ngoại giao của họ, Sergey Lavrov, đã quyết định về nước sớm. “Người Nga cần hiểu rằng”, Zelensky nói với tôi. “Họ sẽ không được tha thứ. Họ sẽ không được chấp nhận trên toàn thế giới”.
Ngay trước 3 giờ sáng, Zelensky ngồi vào Phòng Quay phim trên tầng hai của dinh thự tổng thống. Một cây đinh ba vàng, biểu tượng của Ukraine, được treo trên bức tường phía sau ông. Zelensky mặc chiếc áo phông màu xanh ô liu quen thuộc khi máy quay bật lên. Ông nói: “Xin gửi lời chào đến đa số thế giới đang ở cùng phe với chúng tôi”.
Zelensky tuyên bố, trận chiến giải phóng Kherson đã kết thúc và nó gợi nhớ đến những chiến thắng quân sự vĩ đại trong lịch sử, chẳng hạn như cuộc đổ bộ của quân Đồng minh vào Normandy vào Ngày D, mà đã lật ngược tình thế của Thế chiến II. “Đó chưa phải là điểm cuối cùng trong cuộc chiến chống lại cái ác, nhưng nó đã quyết định diễn biến tiếp theo của các sự kiện sau đó. Đó chính xác là những gì chúng tôi đang cảm thấy bây giờ. Bây giờ, Kherson đã được giải phóng”.
Nhưng tầm nhìn về chiến thắng của Zelensky giờ đây đã vượt ra ngoài việc giải phóng lãnh thổ. Trong cuộc phỏng vấn của chúng tôi trên đường trở về từ Kherson, Zelensky nhấn mạnh rằng cuộc xâm lược năm nay chỉ là nỗ lực mới nhất của Nga trong thế kỷ qua nhằm khuất phục Ukraine. Ý định của ông là biến cuộc chiến này thành cuộc chiến cuối cùng, ngay cả khi phải mất nhiều thời gian và hy sinh nhiều người hơn. Zelensky nói với tôi rằng còn quá sớm để đánh giá liệu mục tiêu đó có thể đạt được hay không. Ông nói: “Sau này chúng ta sẽ bị lịch sử phán xét. Tôi vẫn chưa hoàn thành công việc quan trọng, vĩ đại này cho đất nước chúng tôi. Vẫn chưa xong đâu”.
Kể từ khi bắt đầu cuộc xâm lược, giao thông đường hàng không tại Ukraine đã bị giới hạn chỉ còn dành cho máy bay chiến đấu, máy bay không người lái, máy bay ném bom và tên lửa hành trình. Tàu hỏa đã trở thành phương tiện di chuyển đường dài chính của Tổng thống nước này. Nhìn bên ngoài, toa tàu của Zelensky không khác gì một toa xe khách thông thường. Bên trong, những tưởng tượng của tôi về một trung tâm chỉ huy công nghệ cao được lắp đặt tại chỗ, hoặc ít nhất là một quầy bar đầy ắp rượu các loại, đã chứng tỏ là một sai lầm. Không có internet trên toa tàu này, và các tiện nghi là rất khiêm tốn. Một vé hạng nhất trên Amtrak còn có nhiều không gian hơn để khách có thể duỗi chân thoải mái.
Nhưng Zelensky nói rằng ông thích đi tàu. Việc này giúp ông có thời gian để đọc, và trải nghiệm này khiến Zelensky nhớ lại thời thơ ấu của mình. Khi ông lớn lên, người cha làm quản lý hệ thống tại các mỏ đồng ở Mông Cổ, và những chuyến đi thăm cha của Zelensky sẽ mất tám ngày trên đường sắt từ quê hương Kryvyi Rih của họ ở miền trung Ukraine, đi qua Nga và Siberi. Ông nhớ lại những chuyến đi này với sự trìu mến— con tàu băng qua những dải đất rộng lớn của đế chế Xô viết, những ly trà được phục vụ trong những chiếc cốc bằng kim loại có chạm nổi hình búa liềm. Một trong số rất nhiều điều trớ trêu về tình trạng khó khăn của mình là Zelensky đã lớn lên trong đế chế mà ông hiện đang đấu tranh để ngăn chặn sự phục hưng của nó.
Trong phần lớn cuộc đời mình, Zelensky cảm thấy luyến tiếc nền văn hóa và lịch sử mà Ukraine đã chia sẻ với Nga. “Có những bộ phim hài Liên Xô tuyệt vời”, Zelensky nói với tôi. Những anh hùng thuở nhỏ của Zelensky gắn liền với những nhà làm phim như Leonid Gaidai, những tác phẩm của họ bị Ukraine kiểm duyệt gắt gao nhưng vẫn có sức quyến rũ và thường rất vui nhộn; một phim kể chuyện Ivan Bạo chúa hoán đổi thân xác với một viên giám đốc tại một tòa nhà chung cư của Liên Xô. “Đây là những tác phẩm kinh điển của thế hệ tôi, nhưng tôi không thể xem chúng bây giờ”, vị Tổng thống nói. “Chúng khiến tôi nổi điên”. Những ký ức về tuổi trẻ của ông giờ đây đã bị nhuộm đen do những hành động tàn bạo mà các lực lượng Nga đã gây ra trong năm nay để phục vụ cho tham vọng đế quốc của Matxcơva.
Vào tháng 4, chưa đầy hai tháng sau cuộc xâm lược, Zelensky nói với tôi rằng ông đã già đi và thay đổi “với tất cả sự khôn ngoan mà tôi không bao giờ muốn có”. Bây giờ, sau nửa năm, sự thay đổi này trở nên rõ rệt hơn. Các trợ lý từng coi ông là người yếu ớt giờ đã ca ngợi sự cứng rắn của ông. Những sự khinh miệt có thể đã từng khiến Zelensky khó chịu giờ đây chỉ làm ông nhún vai. Một số đồng minh của ông có thể đã muốn một Zelensky trước đó, một người thích hài hước với nụ cười trẻ thơ. Nhưng họ nhận ra rằng bây giờ ông cần phải khác đi, phải chăm chỉ hơn nhiều và không bị phân tâm, nếu không đất nước của Zelensky đã có thể không còn tồn tại nữa.
Vào sáng sớm, đoàn tàu dừng lại ở một khu công nghiệp thuộc vùng Mykolaiv, nơi một đoàn xe tải và SUV đang đợi để đưa chúng tôi đi nốt quãng đường còn lại đến Kherson. Sự tàn phá của chiến tranh nhanh chóng xuất hiện ở cả hai bên đường cao tốc: các trạm xe buýt lỗ chỗ những vết thủng do đạn bắn ra, những tòa nhà bị bom phá hủy, một nhà hàng gia đình có hình dáng như một tòa lâu đài trông như thể bị bắn bằng súng máy. Thiệt hại xung quanh Mykolaiv tỏ ra nặng nề hơn các vùng khác của Ukraine, bởi vì chính tại đây vào tháng Ba, người Ukraine đã ngăn chặn được bước tiến của quân Nga từ phía nam.
Khoảng hơn chục thống đốc, bộ trưởng và tướng lĩnh đang đợi ở quảng trường trung tâm của Kherson khi chúng tôi đến. Họ tạo dáng và chụp ảnh tự sướng trước bức tranh graffiti được viết nguệch ngoạc trên mặt tiền của quốc hội khu vực: “Vinh quang thay Lực lượng Vũ trang Ukraine! Vinh quang thay các anh hùng!”. Một trong những phụ tá của Zelensky, Dasha Zarivna, lớn lên ở Kherson, và cô đã suýt rơi nước mắt khi nhìn những lá cờ Ukraine tung bay trên quảng trường thành phố. “Tôi từng sợ rằng mình sẽ không bao giờ nhìn thấy nơi này nữa”, cô nói với tôi. “Và chúng ta hiện đang ở đây”.
Tiếng nổ đầu tiên vang lên vài phút sau đó. Mọi người sững sờ, nhìn lên bầu trời để tìm kiếm một quả đạn pháo đang lao xuống. Sau đó là một tiếng nổ khác, nghe gần hơn tiếng đầu tiên. Có người cho rằng đó là tiếng pháo bắn lên, mặc dù phỏng đoán này có vẻ lạc quan hơi nhiều. Quân Nga đã rút lui về tả ngạn sông Dnipro, cách đó khoảng một dặm. Những tiếng nổ tiếp tục vang lên, nhưng Zelensky dường như không bận tâm đến chúng. Như thường lệ, ông từ chối đội mũ bảo hiểm hoặc mặc áo chống đạn.
Ở rìa quảng trường, những người lính đã lắp đặt một thiết bị đầu cuối Internet Starlink, cắm ăng-ten vệ tinh của nó vào một máy phát điện bằng dầu diesel. Tổng thống lấy điện thoại ra và hỏi mật khẩu wi-fi. Hầu hết những người xung quanh ông đều được trang bị súng trường tấn công, nhưng vũ khí của Zelensky là một chiếc iPhone đời cũ mà ông đã sử dụng để tiến hành cuộc chiến trên bộ lớn nhất trong thời đại thông tin. Kỹ năng nói chuyện với thế giới qua chiếc điện thoại đó của Zelensky—trong các bài phát biểu hàng đêm trên mạng xã hội, trong các cuộc gọi bất tận của ông với các nhà lãnh đạo nước ngoài và những người ủng hộ—cũng quan trọng như số lượng xe tăng trong quân đội của ông.
Zelensky đã gọi đến Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos và hội nghị thượng đỉnh NATO ở Madrid. Ông đã trả lời phỏng vấn của những người dẫn chương trình talkshow và nhà báo, đồng thời tổ chức các cuộc trò chuyện trực tiếp với sinh viên tại Stanford, Harvard và Yale. Ông đã tận dụng danh tiếng của các siêu sao giải trí để khuếch đại lời kêu gọi hỗ trợ quốc tế của mình. Jessica Chastain và Ben Stiller đã đến thăm khu nhà chính phủ kiên cố của ông. Liev Schreiber đã đồng ý trở thành đại sứ cho nền tảng gây quỹ chính thức của Ukraine. Sean Penn đã mang một bức tượng nhỏ Oscar đến Kyiv và để lại nó cho Zelensky. Một lần, Tổng thống cho phép một nhóm kỹ thuật viên tạo ra một hình ảnh ba chiều 3D về chân dung của ông, sau đó được chiếu tại các hội nghị trên khắp châu Âu. Andriy Yermak, chánh văn phòng của Tổng thống nói: “Nguyên tắc của chúng tôi rất đơn giản. Nếu chúng ta không được thế giới để mắt đến, chúng ta sẽ gặp nguy hiểm”. Sự chú ý của thế giới đã trở thành một lá chắn bảo vệ.
Hiệu ứng này là một dạng năng lực siêu nhân ảo đôi khi trở nên tẻ nhạt đối với chính người dân Ukraine. Kyrylo Tymoshenko, cố vấn tổng thống, người giám sát chương trình truyền hình marathon truyền tải thông điệp của Zelensky tới các gia đình Ukraine, cho biết: “Chúng tôi luôn tìm kiếm các định dạng mới. Nhưng sớm muộn gì người ta cũng mệt mỏi với hàng loạt tin tức”. Và họ đã bắt đầu điều chỉnh.
Việc giải phóng Kherson đã mang đến cho cả nước một cơ hội hiếm có để ăn mừng. Một đám đông đã tụ tập ở trung tâm quảng trường và ai đó đã hét lên: “Vinh quang thay Ukraine!”. Đáp lại là một điệp khúc, chủ yếu là giọng của phụ nữ: “Vinh quang thay các anh hùng!”. Mặc dù khiến bộ phận an ninh phải lo lắng, Zelensky đã đến chào hỏi người dân, và đám đông tràn về phía trước khi ông đến gần. Các phóng viên lao lên từ phía sau, khóa chặt vị Tổng thống khiến các cận vệ không thể kiểm soát tình huóng. Một người lính, quay lưng lại với Tổng thống, ánh mắt trở nên kinh hoàng khi anh ta nhìn lướt qua các khuôn mặt trong đám đông để tìm kiếm những nguy cơ nếu có. Zelensky mỉm cười và vẫy tay với đám đông. “Mọi người có khỏe không?”, ông nói. “Các bạn có sao không?”
Thành công của Zelensky với tư cách là một nhà lãnh đạo thời chiến dựa trên thực tế là lòng can đảm có thể lây lan mãnh liệt. Nó lan truyền qua giới lãnh đạo chính trị của Ukraine trong những ngày đầu tiên của cuộc xâm lược, khi mọi người nhận ra rằng Tổng thống vẫn ở đó và tiếp tục chiến đấu. Nếu đó dường như là điều tự nhiên đối với một nhà lãnh đạo trong một cuộc khủng hoảng, hãy xem xét tiền lệ lịch sử. Chỉ sáu tháng trước đó, Tổng thống Afghanistan, Ashraf Ghani – một nhà lãnh đạo giàu kinh nghiệm hơn nhiều so với Zelensky – đã chạy trốn khỏi thủ đô nước này khi lực lượng Taliban tiếp cận. Vào năm 2014, một trong những người tiền nhiệm của Zelensky, Viktor Yanukovych, đã chạy trốn khỏi Kyiv khi những người biểu tình vây kín nơi ở của ông; hiện tại ông ta vẫn sống ở Nga. Vào thời kỳ đầu Chiến tranh thế giới thứ hai, các nhà lãnh đạo của Albania, Bỉ, Tiệp Khắc, Hy Lạp, Ba Lan, Hà Lan, Na Uy và Nam Tư đã chạy trốn khỏi sự tiến công của Wehrmacht Đức và sống lưu vong trong suốt cuộc chiến.
Không có nhiều điều trong tiểu sử của Zelensky để dự đoán tinh thần sẵn sàng đứng lên và chiến đấu của ông. Zelensky chưa bao giờ phục vụ trong quân đội hoặc tỏ ra quan tâm nhiều đến các vấn đề của quân đội. Ông mới chỉ là Tổng thống kể từ tháng 4 năm 2019. Bản năng nghề nghiệp của ông bắt nguồn từ cả cuộc đời là một diễn viên trên sân khấu, một chuyên gia về hài kịch ứng biến và một nhà sản xuất trong lĩnh vực kinh doanh điện ảnh.
Trải nghiệm đó hóa ra lại có những ưu điểm của nó. Zelensky có khả năng thích nghi, và đã được huấn luyện để không mất tinh thần trước áp lực. Ông biết cách đọc vị đám đông và phản ứng với tâm trạng cũng như kỳ vọng của họ. Bây giờ khán giả của Zelensky là cả thế giới. Ông quyết tâm không để họ thất vọng. Quyết định ở lại tòa nhà chính phủ ở Kyiv của ông khi đối mặt với khả năng bị ám sát đã thành tấm gương sáng, khiến cấp dưới của ông càng khó có thể bỏ chạy. Ruslan Stefanchuk, người phát ngôn của quốc hội Ukraine, nói với các thành viên của mình vài giờ sau khi cuộc xâm lược bắt đầu: “Bất cứ ai rời đi đều là kẻ phản bội.”
Thay vì cắm cổ chạy thục mạng, nhiều người Ukraine chộp lấy bất cứ loại vũ khí nào họ có thể tìm thấy và xông ra bảo vệ các thị trấn và thành phố của họ trước lực lượng xâm lược được trang bị xe tăng và trực thăng tấn công. “Lý thuyết quân sự không tính đến những anh chàng bình thường với quần thể thao và súng săn”, chỉ huy quân sự hàng đầu của Ukraine, Tướng Valeriy Zaluzhny, nói với tôi khi kể lại quá trình phòng thủ Kyiv trong những tuần đầu tiên của cuộc xâm lược.
Zelensky xứng đáng nhận được bao nhiêu công lao cho công cuộc phòng thủ Kyiv đó? Trong những giờ đầu của cuộc xâm lược, vị Tổng thống này được thông báo rằng Nga đang cố gắng đưa hàng nghìn binh sĩ đến sát Kyiv bằng máy bay chở hàng quân sự, và ông đã ra lệnh ngăn những chiếc máy bay đó hạ cánh bằng bất cứ giá nào. Một trong những cố vấn của ông, Mikhailo Podolyak, chưa bao giờ thấy sếp của mình tức giận như vậy. “Ông ấy đưa ra mệnh lệnh khắc nghiệt nhất có thể: Không thương xót. Sử dụng tất cả vũ khí có sẵn”.
(Còn nữa)