Tác giả: Lê Hồng Hiệp và Nguyễn Khắc Giang
Cù Tuấn, biên dịch
19-7-2024
Tóm tắt: Sự lãnh đạo kiên định của ông Tổng Bí thư, trớ trêu thay, lại đã tạo ra một khoảng trống lãnh đạo tiềm năng, vì kế hoạch sắp xếp người kế nhiệm không phải là một trong những thế mạnh của ông, không giống như công cuộc chống tham nhũng và những thành tựu xuất sắc khác.
Ngày 18 tháng 7 năm 2024, Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) thông báo Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng sẽ tạm nghỉ để tập trung điều trị tích cực. Chủ tịch nước Tô Lâm sẽ tạm thời đảm nhận trách nhiệm. Cùng ngày, ông Trọng được trao tặng Huân chương Sao vàng – vinh dự cao nhất của Việt Nam – ghi nhận những đóng góp của ông cho Đảng và dân tộc.
Thông báo này làm dấy lên mối lo ngại về tình trạng sức khỏe suy giảm của ông Trọng và khả năng ông sắp qua đời. Những suy đoán này càng được thúc đẩy bởi sự xuất hiện yếu ớt của ông trong cuộc gặp gần đây với Tổng thống Nga Vladimir Putin và sự vắng mặt của ông trong các cuộc họp chính trị quan trọng. Mặc dù thông báo mới nhất này không hoàn toàn gây bất ngờ, nhưng nó có ý nghĩa quan trọng đối với tương lai chính trị của Việt Nam.
Nhiệm kỳ của Nguyễn Phú Trọng đã đại diện cho một trong những thời kỳ thú vị nhất trong nền chính trị Việt Nam. Với kinh nghiệm làm Bí thư Thành ủy Hà Nội và Chủ tịch Quốc hội, ông được chọn làm ứng cử viên thỏa hiệp cho vị trí Tổng bí thư năm 2011. Vai trò này đã bị suy yếu trong hai nhiệm kỳ của người tiền nhiệm, Nông Đức Mạnh, với tư cách là người nắm quyền trong nền chính trị Việt Nam. Quyền lực của hệ thống chính trị sau đó chuyển sang cánh chính phủ do Thủ tướng lúc bấy giờ là Nguyễn Tấn Dũng lãnh đạo. Bên dưới vẻ ngoài gần gũi như một người ông nội, ông Trọng tỏ ra là một chính trị gia có bản lĩnh và tài giỏi. Trong cuộc tranh giành quyền lực căng thẳng tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 12 năm 2016, ông đã lật đổ ông Dũng thành công và tiếp tục nhiệm kỳ thứ hai.
Sau sự qua đời bất ngờ của Chủ tịch nước Trần Đại Quang vào năm 2018, ông Trọng đồng thời giữ chức chủ tịch nước cho đến tháng 4 năm 2021. Mặc dù đã thôi giữ chức Chủ tịch nước nhưng ông vẫn tiếp tục giữ chức Tổng bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam trong nhiệm kỳ thứ ba chưa từng có, được cho là do Đảng không thể đạt được sự đồng thuận về người kế nhiệm ông.
Nguyễn Phú Trọng nổi tiếng với việc phát động một chiến dịch chống tham nhũng cấp cao nhắm vào các quan chức chính phủ thuộc mọi cấp bậc. Từ năm 2016 đến nay, trên 139.000 đảng viên bị kỷ luật, trong đó có 40 ủy viên Trung ương Đảng và 50 tướng lĩnh trong lực lượng quân đội, công an. Đáng chú ý, 8 Ủy viên Bộ Chính trị, trong đó có cựu Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc, Võ Văn Thưởng, nguyên Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ, Thường trực Ban Bí thư Trương Thị Mai, đã bị cách chức. Để dễ so sánh, từ năm 1986 đến năm 2016, không có thành viên Bộ Chính trị nào bị cách chức vì tham nhũng và chỉ có 9 thành viên Ban Chấp hành Trung ương bị kỷ luật vì các tội liên quan đến tham nhũng.
Với tư cách là người lãnh đạo cao nhất của ĐCSVN, công việc chính của Nguyễn Phú Trọng là duy trì sự tồn tại của Đảng và cuối cùng là giữ vững quyền lực. Vì vậy, ông thường áp dụng cách tiếp cận cứng rắn đối với các mối đe dọa được nhận thấy đối với an ninh chế độ. Dưới sự giám sát của Trọng, các cơ quan nội vụ như Bộ Công an và Ủy ban Kiểm tra Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đã được tăng cường để chống tham nhũng. Người ta cũng nhấn mạnh vào việc phục hồi hệ tư tưởng như một phương tiện ngăn chặn sự suy thoái đạo đức của các đảng viên. Những hành động này đã dẫn đến một cuộc trấn áp tham nhũng trên diện rộng và thắt chặt lĩnh vực công ở Việt Nam.
Tuy nhiên, cách tiếp cận quản lý của Nguyễn Phú Trọng chủ yếu tập trung vào công việc của đảng, khiến các chính sách kinh tế và đối ngoại của Việt Nam tương đối thoát khỏi những ràng buộc về hệ tư tưởng. Trong suốt nhiệm kỳ của mình, Việt Nam đã tiếp tục cải cách kinh tế và duy trì cách tiếp cận cởi mở đối với thương mại và đầu tư. Bất chấp những lo ngại ban đầu rằng với tư cách là một nhà tư tưởng được Liên Xô đào tạo, ông Trọng sẽ lèo lái Việt Nam hướng tới Trung Quốc và Nga gây tổn hại đến mối quan hệ của Việt Nam với các nước phương Tây; nhưng thay vào đó, ông giám sát các cam kết chặt chẽ hơn của Hà Nội với các đối tác này. Điều này thể hiện rõ nhất ở việc nâng quan hệ Việt Nam với Mỹ lên thành đối tác chiến lược toàn diện vào năm 2023, cũng như chuyến thăm lịch sử của ông tới Nhà Trắng vào năm 2015, chuyến thăm đầu tiên của một Tổng Bí thư ĐCSVN tới Mỹ.
Sự cống hiến không ngừng nghỉ của Nguyễn Phú Trọng cho việc xây dựng đảng đã dẫn đến những chuyển đổi thể chế đáng chú ý trong hệ thống độc đảng của Việt Nam. Ví dụ, ông khởi xướng Quyết định 244 thể chế hóa bầu cử trong đảng và đưa ra các quy định quan trọng về tiêu chí và quy trình bỏ phiếu tín nhiệm đối với các quan chức cấp cao. Dưới sự hướng dẫn của ông, ĐCSVN đã tiến hành các cuộc bầu cử trực tiếp thử nghiệm ở cấp cơ sở. Trọng hy vọng xây dựng được nền tảng thể chế vững mạnh để duy trì sự kiên cường của ĐCSVN.
Tuy nhiên, việc ông Trọng củng cố quyền lực trong chiến dịch chống tham nhũng của ông đã gây ra hậu quả bất ngờ là làm suy yếu chính các thể chế mà ông tìm cách củng cố. Sự thống trị của ông đã dẫn tới việc tập trung quyền quyết định vào Bộ Chính trị và vào chính ông, từ đó làm suy yếu Ban Chấp hành Trung ương và làm xói mòn nguyên tắc lãnh đạo tập thể. Những vấn đề như vậy có thể giải quyết được miễn là ông vẫn nắm quyền với tư cách là một nhà lãnh đạo nhân từ và với một lực lượng đoàn kết. Khi ông vắng mặt, việc duy trì một hệ thống như vậy có thể là thách thức đối với bất kỳ người thay thế nào.
Giờ đây, Việt Nam có thể phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng người kế vị. Quyền lực vô song của ông Trọng, xuất phát từ danh tiếng trong sạch, thâm niên và thời gian quản lý lâu năm, đã tạo ra một khoảng trống khó lấp đầy. Nếu ông qua đời trước khi kết thúc nhiệm kỳ, mọi kế hoạch kế nhiệm mà ông có thể vạch ra cho Đại hội Đảng năm 2026 sẽ không thành hiện thực. Bộ Chính trị sau đó sẽ phải lựa chọn một người kế nhiệm trong số họ. Theo thông báo của Đảng, Chủ tịch nước Tô Lâm đã chính thức trở thành Tổng Bí thư lâm thời, khi ông đang giữ chức vụ ủy viên cao cấp thứ hai trong ĐCSVN. Tuy nhiên, điều này đặt ra một số câu hỏi đầy thách thức cho tương lai của đảng.
Đầu tiên, Bộ Chính trị phải quyết định bầu Tổng bí thư mới hay tiếp tục duy trì chức vụ lâm thời cho đến đại hội Đảng tiếp theo vào năm 2026. Nếu bầu Tổng bí thư mới, ba lãnh đạo cao nhất dưới thời ông Trọng – Chủ tịch nước Tô Lâm, Thủ tướng Phạm Minh Chính, và Thường trực Ban Bí thư Lương Cường – có thể trở thành những lựa chọn chính. Thứ hai, nếu Tô Lâm được bầu làm Tổng bí thư mới, ông nên tiếp tục giữ chức Chủ tịch nước và kiêm nhiệm một cách hiệu quả hai chức vụ này như Tập Cận Bình đã làm ở Trung Quốc, hay nên theo cơ chế lãnh đạo “tứ trụ” (gồm Tổng bí thư, Chủ tịch nước, Thủ tướng và Chủ tịch Quốc hội) như cũ? Thứ ba, liệu giới tinh hoa chính trị sẽ tập hợp xung quanh nhà lãnh đạo mới, hay việc đấu đá nội bộ sẽ tiếp tục gay gắt cho đến năm 2026?
Việc không lập được người kế nhiệm được cho là sai sót lớn nhất trong nhiệm kỳ đáng chú ý của Nguyễn Phú Trọng. Những di sản của ông, đáng chú ý nhất là chiến dịch chống tham nhũng, sẽ phụ thuộc rất nhiều vào cách tiếp cận của người kế nhiệm. Tuy nhiên, bất kể ai sẽ kế nhiệm ông Trọng, thì vẫn sẽ không có những thay đổi lớn trong chính sách kinh tế và đối ngoại của Việt Nam. Cuối cùng, việc bảo vệ sự cai trị của Đảng sẽ là ưu tiên chính của nhà lãnh đạo mới, giống như ông Trọng đã từng làm. Nhà lãnh đạo tiếp theo sẽ có nhiều điều để học hỏi từ những chiến lược thành công của ông, những chiến lược đã góp phần đáng kể vào sự trỗi dậy của Việt Nam và tính hợp pháp chính trị của ĐCSVN.