Nick Beake, Maria Korenyuk và Nhóm Kiểm chứng Thông tin BBC
28 tháng 6 2022
Các lực lượng Nga đã nhiều lần bị cáo buộc ăn cắp ngũ cốc của nông dân Ukraine tại các khu vực bị chiếm đóng cũng như các loại nông sản khác như hạt hướng dương, cùng với phân bón và thiết bị làm nông. BBC đã nói chuyện với nông dân, phân tích hình ảnh vệ tinh và lần theo dữ liệu theo dõi để tìm bằng chứng về việc ngũ cốc bị đánh cắp đang được chuyển đi đâu.
Cách chiến tuyến vài chục dặm, nhà nông Ukraine Dmytro miêu tả việc kinh doanh mà ông vun đắp hơn 25 năm nay mất sạch ra sao trong thời gian bốn tháng bị Nga chiếm đóng.
BBC đã cố gắng liên lạc với hơn 200 nông dân có đất nằm trong vùng nay đang bị Nga chiếm đóng.
Dmytro – chúng tôi không sử dụng tên thật của để bảo vệ danh tính cho ông – là một trong số ít người sẵn sàng gặp chúng tôi.
“Họ ăn cắp ngũ cốc của chúng tôi. Họ phá hủy nhà xưởng của chúng tôi, phá hủy thiết bị của chúng tôi.”
Ông nói rằng các lực lượng Nga hiện chiếm 80% trong số hàng chục nghìn hectare làm nông của ông, và cáo buộc họ lấy cắp ngũ cốc ở quy mô lớn.
Camera giám sát (CCTV) từ một trong những địa điểm của công ty ông đã ghi lại khoảnh khắc người Nga đến. Chúng tôi đã làm mờ một số môi trường xung quanh để bảo vệ danh tính của các chủ trang trại.
Sau đó, trong cảnh quay, một người lính khi phát hiện ra camera an ninh đã bắn vào nó, nhưng bắn trượt.
Các xe tải chở ngũ cốc đã bị đánh cắp và Dmytro nói có một số xe có gắn thiết bị theo dõi GPS.
Dựa vào dữ liệu này, chúng tôi thấy các xe đã chạy về phía nam, tiến vào Crimea, vùng bán đảo của Ukraine bị Moscow sáp nhập vào Nga năm 2014, rồi sau đó tiếp tục đi đến Nga.
Từ dữ liệu GPS, cả hai xe tải đều dừng lại gần một điểm cất trữ ngũ cốc – được xác định là nơi bốc dỡ và lưu giữ ngũ cốc – ở thị trấn Oktyabrske của Crimea.
Trong một hình ảnh vệ tinh chụp hôm 14/6 năm nay – bạn có thể thấy một đoàn xe tải trên đường bên cạnh nhà kho đó.
Chúng ta có thể thấy nhà kho nằm cạnh một tuyến đường sắt, có thể được sử dụng để vận chuyển ngũ cốc vào Nga hoặc xuống các cảng ở miền nam Crimea. Phần nóc kho cũng xuất hiện biểu tượng Z – biểu tượng của cuộc xâm lược của Nga – trên mái nhà.
Xếp hàng ở biên giới
Rất khó để theo dõi từng lô hàng ngũ cốc bị đánh cắp, nhưng có nhiều bằng chứng cho thấy phần lớn trong số đó được chuyển đến Crimea.
Có hình ảnh vệ tinh tại hai chốt chính đi vào Crimea – tại Chonhar và Armiansk – trong đó bạn có thể thấy một đoàn xe, là những phương tiện có thể dùng để vận chuyển ngũ cốc và các sản phẩm khác.
Một hình ảnh từ chốt kiểm soát Chonhar được chụp vào ngày 17/6, cho thấy một dòng xe tải dài hơn 5km.
Mức lưu thông xe cộ trên bộ vào Crimea như vậy là không bình thường, vì Ukraine đã không được tiếp cận khu vực này kể từ khi Crimea bị Moscow sáp nhập vào Nga hồi 2014, và Ukraine đã xuất ngũ cốc và các sản phẩm khác đi từ nơi khác.
Có thể giải thích rằng một số lượng các xe đi lại là những chiếc xe tải rỗng, trở về từ các khu vực bị chiếm đóng để chuyển hàng tiếp tế cho quân đội Nga.
Tuy nhiên, có một cách giải thích rõ ràng, đó là nhiều xe tải đang chở ngũ cốc hoặc các sản phẩm nông sản khác như hạt hướng dương mà Nga lấy đi từ các nhà nông Ukraine.
Các hình ảnh vệ tinh chụp thị trấn Dzhankoi ở Crimea cho thấy nhiều xe tải đang đợi trên đường cạnh một kho chứa ngũ cốc và gần với ga xe lửa.
Các hình ảnh cho thấy các đoàn tàu chở hàng – với các toa tàu thuộc loại chuyên dụng để vận chuyển ngũ cốc và các sản phẩm nông sản khác – tại nhà ga bên cạnh nhà kho.
Các chuyến tàu từ Dzhankoi được kết nối với các cảng Sevastopol và Kerch, nơi sản phẩm có thể được chuyển đến Nga hoặc nước ngoài.
Ngũ cốc Ukraine được đưa đi đâu sau khi tới Crimea?
“Đầu tiên là họ đưa ngũ cốc đến vùng Crimea đã bị sáp nhập vào Nga, sau đó vận chuyển đến các cảng Kerch hoặc Sevastopol, rồi chất ngũ cốc của Ukraine lên tàu Nga và đến Eo biển Kerch,” Andrii Klymenko, chuyên gia tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Hắc Hải đóng tại Kyiv, người thường xuyên theo dõi chuyển động của các tàu xung quanh Crimea, nói.
“Ở đó, tại Eo biển Kerch [giữa Crimea và Nga], họ chuyển ngũ cốc của Ukraine từ các tàu nhỏ lên tàu chở hàng lớn, nơi nó được trộn với ngũ cốc từ Nga – mà trong một số trường hợp, thì họ đưa tàu đến khu vực chỉ để làm ra vẻ như họ chất ngũ cốc của Nga lên tàu.”
Ông cho biết thêm, sản phẩm này sau đó sẽ được xuất khẩu với các chứng chỉ của Nga, ghi rằng đó là ngũ cốc Nga.
Các tàu sau đó thường đi đến Syria hoặc Thổ Nhĩ Kỳ.
Ngoại trưởng Thổ Nhĩ Kỳ Mevlut Cavusoglu cho biết họ đã điều tra các cáo buộc về việc ngũ cốc Ukraine được chuyển đến Thổ Nhĩ Kỳ và cho đến nay vẫn chưa tìm thấy bằng chứng nào chứng tỏ điều này.
“Chúng tôi thấy rằng hồ sơ ghi cảng đi là từ Nga và xuất xứ hàng hóa là Nga,” ông nói.
Khối lượng hoạt động bất thường ở Sevastopol
Hình ảnh vệ tinh từ tổng kho ngũ cốc Avlita tại cảng Sevastopol ở phía tây Crimea cho thấy đã có mức độ hoạt động cao trong suốt tháng 6, với vật liệu màu vàng phù hợp với màu của ngũ cốc, được chuyển lên một loạt các tàu thuyền.
Chúng tôi đã xem xét hình ảnh của cùng tổng kho này vào tháng 6 trong vài năm qua và thấy mức độ hoạt động năm nay có vẻ cao bất thường.
Một số chuyên gia mà chúng tôi đã nói chuyện cho biết hoạt động này chỉ có thể là do có lượng ngũ cốc được vận chuyển từ đất liền của Ukraine tới. “Crimea không thực sự trồng được nhiều ngũ cốc để xuất khẩu,” Mariia Bogonos, chuyên gia về chính sách nông nghiệp tại Trường Kinh tế Kyiv cho biết.
Việc Nga sử dụng Sevastopol để xuất khẩu ngũ cốc của Nga cũng sẽ là bất hợp lý nếu tính đến vị trí địa lý.
Tuy nhiên, Mike Lee, chuyên gia nông nghiệp của Green Square Agro, người đã làm việc ở cả Ukraine và Nga, nói rằng một số ngũ cốc từ Crimea có thể là một phần của việc tồn đọng từ vụ thu hoạch năm ngoái, được cất giữ tại đó do tìn hình chiến tranh. “Crimea nằm dưới sự kiểm soát của Nga, nhưng các chuỗi cung ứng ở đó cũng bị ảnh hưởng.”
Những con tàu tắt thiết bị theo dõi
Từ Crimea, chính quyền Hoa Kỳ và Ukraine và các tường thuật báo chí đã nêu danh chín con tàu được cho là đã vận chuyển ngũ cốc bị đánh cắp của Ukraine ra nước ngoài.
Sử dụng dữ liệu từ Lloyd’s List Intelligence, BBC đã theo dõi những con tàu này thực hiện hành trình giữa Crimea và các cảng ở Thổ Nhĩ Kỳ và Syria kể từ tháng Tư.
Lloyd’s List Intelligence cho biết các tàu đã sử dụng cách mà các chuyên gia hàng hải mô tả là hành vi đi tàu “gian dối” – tắt thiết bị theo dõi trên tàu khi đi vào Biển Đen hoặc di chuyển quanh Eo biển Kerch gần Crimea.
Khi các thiết bị theo dõi trên tàu được kết nối trở lại, các tàu đã đang đi về phía nam và nhiều tàu báo cáo độ sâu của nước thấp hơn, cho thấy họ đã vận chuyển hàng hóa trong thời gian cắt kết nối.
BBC đã lập bản đồ hành trình của ba tàu: Matros Pozynich và Sormovskiy 48, thuộc sở hữu của hai công ty ở Nga, và tàu Finikia thuộc sở hữu của Tổng cục Hàng hải Syria.
Chúng tôi đã cố gắng liên lạc với những chủ tàu có đăng ký người Nga này để hỏi về hành trình nhưng không nhận được phản hồi. Chúng tôi đã không thể tiếp cận được chủ tàu Syria.
Bất chấp những khoảng trống trong lịch sử thiết bị theo dõi tàu, hình ảnh vệ tinh đã tiết lộ một số con tàu đã ở đâu.
Hình ảnh từ Maxar cho thấy tàu Matros Pozynich ở Sevastopol thuộc Crimea vào giữa tháng Năm. Trong chuyến đi này, tàu đã tới Eo biển Kerch, tắt thiết bị theo dõi trong năm ngày, và sau đó xuất hiện trở lại hàng trăm dặm về phía nam trên Biển Đen. Sau đó nó được chụp hình khi hiện diện ở cảng Latakia của Syria – nhưng đã tắt hệ thống định vị.
Theo Quy định về An toàn tính mạng trên biển (SOLAS) của Liên Hiệp Quốc, các tàu phải luôn bật thiết bị theo dõi, trừ khi việc này gây ra mối đe dọa cho sự an toàn và an ninh của tàu – chẳng hạn như khi phải đối phó với hải tặc.
Michelle Wiese Bockmann, một biên tập viên thị trường tại Lloyd’s, tin rằng không có lý do gì để tắt các thiết bị theo dõi khi tàu ở gần Crimea hoặc gần bờ biển Syria.
“Việc làm này rõ ràng không liên quan đến rủi ro hải tặc,” bà Bockmann nói. “Các tàu khác đều bật thiết bị theo dõi, vậy tại sao các tàu đó lại không?”
Chiến thuật của Nga
BBC cũng đã thu thập được các tài liệu do chính quyền chiếm đóng của Nga soạn thảo, liệt kê các trang trại nơi ngũ cốc sẽ được chuyển đến cho họ.
Một cuộc điều tra riêng biệt của ban BBC Tiếng Nga và ban BBC Tiếng Ukraine đã chỉ ra rằng trong một số trường hợp, người Nga đang ép nông dân Ukraine bán ngũ cốc với giá thấp hơn giá thị trường và ký vào các tài liệu để chứng minh rằng ngũ cốc được mua “hợp pháp”.
Mặc dù các báo cáo ban đầu thường cho thấy lực lượng Nga đánh cắp hoàn toàn, nhưng các nhà nông cho rằng đã có sự thay đổi trong chiến thuật vì người Nga nhận ra rằng nếu họ không trả tiền, thì mùa màng trong tương lai có thể bị phá hoại.
Các nhà nông nói rằng họ phải chấp nhận mức giá thấp vì họ không có giải pháp thay thế, họ cần phải mua nhiên liệu và trả lương cho công nhân.
Emilie Pottle, một trạng sư luật quốc tế, nói với BBC rằng những hành động này có thể vi phạm Công ước Geneva và các quy tắc của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC).
Chúng tôi đã liên hệ với nhà chức trách Nga để hỏi về những cáo buộc này, nhưng vẫn chưa nhận được phản hồi.
Tuy nhiên, một số quan chức ở các khu vực do Nga quản lý đã công khai nói về việc ngũ cốc Ukraine đang được lấy đi từ các khu vực mà người Nga hiện kiểm soát.
Tường thuật bổ sung từ Ukraine: Hanna Tsyba, Sira Thierij và Hanna Chornous
Tường thuật bổ sung từ London: Daniele Palumbo, Josh Cheetham, Jake Horton, Erwan Rivault và Andrei Zakharov