Nguồn: Frank Costigliola, “Kennan’s Warning on Ukraine,” Foreign Affairs, 27/01/2023
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Tham vọng, bất ổn, và những hiểm họa của nền độc lập
Kennan có lẽ biết rõ về nước Nga hơn bất kỳ ai từng phục vụ trong chính phủ Mỹ. Ngay từ trước khi đến Moscow vào năm 1933 với tư cách là một phụ tá 29 tuổi của đại sứ Mỹ đầu tiên tại Liên Xô, ông đã thông thạo tiếng Nga ở trình độ như người bản xứ. Ở Nga, Kennan đắm mình trong báo chí, công văn, văn học, các chương trình phát thanh, sân khấu, và phim ảnh. Ông tiệc tùng đến kiệt sức trong những bữa tiệc thâu đêm suốt sáng với các nghệ sĩ, trí thức, và quan chức Nga cấp thấp. Ăn mặc như người Nga chính hiệu, Kennan đã nghe lỏm những cư dân Moscow trên xe điện hoặc ở rạp hát. Ông còn có những chuyến đi leo núi hoặc trượt tuyết ở vùng nông thôn để thăm những viên ngọc quý của kiến trúc Nga thời kỳ đầu. Thái độ khinh bỉ của ông đối với chế độ độc tài Joseph Stalin, đặc biệt là sau khi cuộc thanh trừng đẫm máu năm 1935-1938 nổ ra, cũng là bởi mong muốn được gần gũi với người dân Nga và nền văn hóa của họ. Năm 1946, sau khi gửi cho Bộ Ngoại giao Mỹ Bức điện Dài nổi tiếng, cảnh báo về mối đe dọa từ Liên Xô, Kennan được mời về Washington. Một năm sau, ông nhận được sự chú ý của cả nước nhờ bài báo trên tạp chí Foreign Affairs kêu gọi ngăn chặn sự bành trướng của Liên Xô.
Kennan là người có một không hai. Khi Trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Dean Acheson nói với một đồng nghiệp rằng Kennan được dự kiến sẽ đứng đầu Ban Hoạch định Chính sách mới được thành lập, người đồng nghiệp đó trả lời rằng “một người như Kennan sẽ rất phù hợp với công việc đó.” Acheson đáp, “Một người như Kennan? Làm gì có ai như Kennan.” Làm việc trong văn phòng ngay cạnh văn phòng bộ trưởng ngoại giao, Kennan đã giúp xây dựng Kế hoạch Marshall và nhiều sáng kiến lớn khác của thế kỷ trước.
Vận may của Kennan tàn dần sau năm 1949, khi ông phản đối xu hướng quân sự hóa trong chính sách đối ngoại của Mỹ, nhưng ông vẫn được tôn sùng như một chuyên gia về Nga. Chính quyền Truman đã xin lời khuyên của ông khi họ sợ kích động Nga tham gia Chiến tranh Triều Tiên. Chính quyền Eisenhower tìm đến ông sau cái chết của Stalin, còn chính quyền Kennedy là trong Khủng hoảng Berlin năm 1961. Bất chấp sự phản đối được công khai trên truyền hình của ông đối với Chiến tranh Việt Nam và cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân, Kennan vẫn được các quan chức trong Bộ Ngoại giao và CIA hỏi ý kiến vào những năm 1990. Năm 2003, ông tổ chức một cuộc họp báo phản đối cuộc xâm lược Iraq. Dù là một nhân vật tinh hoa bị ảnh hưởng bởi những định kiến xấu mà ông từng tiếp xúc vào đầu thế kỷ 20, Kennan vẫn là một nhà phân tích chính sách đối ngoại sáng suốt cho đến khi ông qua đời vào năm 2005.
Về góc độ chuyên môn, chúng ta nên xem xét cả sự hoài nghi của Kennan về nền độc lập của Ukraine và đề xuất của ông về cách Washington nên phản ứng trước một cuộc tấn công của Nga chống lại một Ukraine độc lập.
SỰ NGỜ VỰC VỀ UKRAINE
Trong một bài viết về chính sách có tựa đề “Các mục tiêu của Mỹ đối với Nga” (U.S. Objectives with Respect to Russia) được hoàn thành vào tháng 8/1948, Kennan đã trình bày các mục tiêu quan trọng nhất của Mỹ trong trường hợp người Nga xâm lược Ukraine. Ông nhận ra rằng người Ukraine “căm ghét sự thống trị của Nga; và các tổ chức dân tộc chủ nghĩa của họ đã hoạt động tích cực và công khai ở nước ngoài.” Do đó, sẽ “dễ dàng đi đến kết luận” rằng Ukraine nên được độc lập. Tuy nhiên, ông khẳng định rằng Mỹ không nên khuyến khích sự chia rẽ đó.
Kennan đã đánh giá quá thấp ý chí tự quyết của người Ukraine. Tuy nhiên, hai vấn đề được ông chỉ ra từ 75 năm trước vẫn tồn tại cho đến ngày nay, đặc biệt là trong tâm trí của giới lãnh đạo Nga. Kennan hoài nghi về việc có thể dễ dàng phân biệt người Nga và người Ukraine về mặt sắc tộc. Ông viết trong một bản ghi nhớ của Bộ Ngoại giao rằng “không có ranh giới phân chia rõ ràng giữa Nga và Ukraine, và sẽ không thể thiết lập một ranh giới như vậy.” Thứ hai, nền kinh tế Nga và Ukraine gắn bó chặt chẽ với nhau. Việc thành lập một Ukraine độc lập “sẽ là thiếu thực tế và có tính hủy diệt giống như một nỗ lực nhằm tách Vành đai Ngô, bao gồm cả khu vực công nghiệp Ngũ Đại Hồ, ra khỏi nền kinh tế Mỹ.”
Kể từ năm 1991, người Ukraine đã cố gắng thiết lập một đường phân chia lãnh thổ và sắc tộc trong khi củng cố nền kinh tế độc lập khỏi gã khổng lồ Nga. Moscow đã làm suy yếu những nỗ lực này bằng cách kích động bất mãn ở các khu vực nói tiếng Nga tại miền đông Ukraine, thúc đẩy các phong trào đòi độc lập, và hiện tại đã chính thức sáp nhập bốn khu vực ly khai. Sau nhiều năm gây áp lực bằng chính trị và kinh tế và giờ đây là bằng sự tàn bạo về quân sự, người Nga đã cố gắng ngăn cản Ukraine độc lập về kinh tế bằng cách hủy hoại các đường ống dẫn khí đốt, ngành xuất khẩu ngũ cốc và vận tải của nước này.
Ngay cả ở giai đoạn đỉnh điểm của Chiến tranh Lạnh, Kennan vẫn nhấn mạnh rằng “chúng ta không thể thờ ơ với cảm xúc của người Đại Nga.” Bởi người Nga vẫn là “nhân tố sắc tộc mạnh nhất” trong khu vực, nên bất kỳ “chính sách dài hạn khả thi nào của Mỹ cũng phải dựa trên sự chấp nhận và hợp tác của họ”. Một lần nữa, Kennan so sánh quan điểm của Nga về Ukraine với quan điểm của Mỹ về miền Trung Tây. “Cuối cùng thì,” một Ukraine độc lập, riêng biệt chỉ có thể “được duy trì bằng vũ lực.” Vì tất cả những lý do này, một chiến thắng của người Mỹ không nên tìm cách áp đặt nền độc lập của Ukraine đối với một nước Nga đang suy yếu.
Kennan khuyên Bộ Ngoại giao Mỹ rằng nếu người Ukraine tự mình giành được độc lập, thì Washington không nên can thiệp, chí ít là trong giai đoạn đầu. Tuy nhiên, điều gần như không thể tránh khỏi là một Ukraine độc lập “cuối cùng sẽ bị Nga thách thức.” Nếu trong cuộc xung đột đó “xuất hiện một bế tắc không mong muốn,” thì Mỹ nên thúc đẩy “việc hòa giải những khác biệt dựa trên đường lối của một chủ nghĩa liên bang hợp lý.”
Bất chấp những thăng trầm trong 75 năm qua, lời khuyên của Kennan vẫn còn phù hợp cho đến ngày nay. Một liên bang cho phép quyền tự trị khu vực ở miền đông Ukraine và thậm chí là ở Crimea có thể giúp cả hai bên cùng tồn tại. Nhiều nhà phân tích có xu hướng miêu tả cuộc xung đột hiện tại là “cuộc chiến của Putin,” nhưng Kennan tin rằng bất kỳ nhà lãnh đạo cứng rắn nào của Nga cuối cùng cũng sẽ phản đối việc Ukraine giành độc lập. Cuối cùng, thực tế về nhân khẩu học và địa lý cho thấy rằng, về lâu dài, Nga vẫn sẽ là cường quốc chính ở nơi thường là “vùng đất đẫm máu” đầy bi kịch này. Vì sự ổn định khu vực và vì an ninh lâu dài của nước Mỹ, Washington cần duy trì một sự đồng cảm kiên định và sáng suốt đối với lợi ích của người Nga cũng như của người Ukraine và các quốc gia khác.
NHÀ TIÊN TRI BỊ PHỚT LỜ
Khác với Kennan, nhiều nhà Kremlin học đã không dự đoán được sự sụp đổ của Liên Xô. Ông được ca ngợi như một nhà tiên tri vào cuối Chiến tranh Lạnh. Tuy nhiên, trong cuộc tranh luận về việc mở rộng NATO diễn ra sau đó, ông chỉ được vinh danh chứ không thực sự được lắng nghe. Nghịch lý này được minh họa vào năm 1995, khi cố vấn về Nga của Tổng thống Mỹ Bill Clinton, Strobe Talbott, tìm cách tỏ lòng kính trọng với Kennan, người mà ông vô cùng ngưỡng mộ. Talbott đã mời Kennan bay cùng tổng thống tới Moscow để dự lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Chiến thắng ở Châu Âu (Ngày 9/5, ngày Đức Quốc Xã đầu hàng). Hồi năm 1945, Kennan, quan chức cấp cao của Mỹ tại Moscow, đã nồng nhiệt chào đón những người Nga vào tòa đại sứ quán. Tuy nhiên, vào năm 1995, người đàn ông 91 tuổi đã từ chối lời mời vì lý do sức khỏe yếu, mà tốt hơn hết, ông nên từ chối lời mời.
Kennan có lẽ sẽ cảm thấy mình bị lợi dụng nếu ông biết được toàn bộ chương trình của chuyến đi. Trong một bản ghi nhớ gửi cho Clinton, Talbott đã mô tả ngày sau lễ kỷ niệm là “Ngày 10/5: Khoảnh khắc của Sự thật.” Trong cuộc gặp với Tổng thống Nga Boris Yeltsin, Clinton đã làm theo gợi ý của Talbott và gây áp lực buộc người Nga phải chấp nhận cả sự mở rộng của NATO lẫn việc Moscow tham gia vào Đối tác vì Hòa bình (Partnership for Peace), một dàn xếp được mô tả đúng nhất là “NATO bản nhẹ” được tạo ra để xoa dịu những lo ngại của Nga. Talbott thừa nhận với Clinton rằng “hầu như tất cả những nhân vật quan trọng ở Nga, thuộc mọi thành phần chính trị, đều phản đối sâu sắc, hoặc chí ít cũng lo lắng sâu sắc, về việc mở rộng NATO”.
Năm 1997, Kennan ngày càng lo lắng trước quyết định của Washington khi để NATO không chỉ kết nạp Cộng hòa Czech, Hungary, và Ba Lan, mà còn bắt đầu hợp tác quân sự và hải quân với Ukraine. Đường phân chia đông-tây mới đã buộc Ukraine và các quốc gia khác phải chọn phe. Kennan cảnh báo Talbott trong một bức thư riêng: “Không ở đâu mà sự lựa chọn này lại nghiêm trọng và hàm chứa những hậu quả định mệnh như trong trường hợp của Ukraine.”
Ông đặc biệt lo lắng về Sea Breeze, một cuộc tập trận hải quân chung giữa Ukraine và NATO, kích động nỗi lo thường trực của Nga về các tàu chiến nước ngoài hiện diện trong vùng nước hẹp ở Biển Đen. Dù được mời tham gia tập trận nhưng người Nga đã giận dữ từ chối. Tranh chấp đang diễn ra vào thời điểm đó giữa Kyiv và Moscow về căn cứ hải quân Sevastopol ở Crimea chỉ làm căng thẳng gia tăng. Kennan hỏi Talbott, làm sao mà cuộc tập trận hải quân này có thể phù hợp với nỗ lực của Washington “nhằm thuyết phục Nga tin rằng việc mở rộng NATO về phía biên giới Nga ở Đông Âu không có ý nghĩa gì về quân sự?”
Dù tôn trọng những nghi ngờ của Kennan, Talbott vẫn giữ vững lập trường. Ông cho rằng sự sa sút về kinh tế của Nga có nghĩa là nước này sẽ phải tự điều chỉnh theo cách của phương Tây. Talbott viết cho Kennan rằng “Nga sẽ phải thoát ra khỏi thói quen suy nghĩ và hành xử đã ăn sâu trong tâm trí họ” bằng cách hợp tác thay vì thống trị các nước láng giềng. Người Nga phải điều chỉnh và chấp nhận sức mạnh của Mỹ trên biên giới của mình. Chính quyền Clinton dự định “không ngừng hợp tác với Ukraine, nhưng sẽ tăng gấp đôi nỗ lực để gắn kết với Nga.”
Bên cạnh dòng chữ mà Talbott nhắc lại “kế hoạch tập trận năm nay ở Trung Á cũng như vùng Baltic,” Kennan, 93 tuổi, bực tức viết hai dấu chấm than. Moscow một lần nữa từ chối tham gia các cuộc tập trận quân sự do phương Tây dẫn đầu, vốn nằm ở những khu vực thuộc quyền kiểm soát của họ chỉ vài năm trước đó.
Các dự đoán thường sai lầm một cách thảm hại. Kennan đã đánh giá thấp mức độ của chủ nghĩa dân tộc Ukraine. Nhưng những dự đoán năm 1948 của ông về sự kiên định của Nga trong vấn đề Ukraine, và những lời cảnh báo hồi thập niên 1990 của ông về sự vô cảm và tham vọng của Mỹ vẫn đúng cho đến ngày nay. Đề xuất của ông về một hệ thống liên bang và quyền tự trị khu vực ở các lãnh thổ đang tranh chấp vẫn đầy hứa hẹn, dù chúng đang ngày càng khó trở thành hiện thực.
Vấn đề quan trọng nhất ở đây là điều mà nhà sử học Paul Kennedy của Đại học Yale gọi là sự dàn trải sức mạnh quá mức của đế quốc (imperial overstretch). Quay trở lại Thế chiến II, Kennan đã dành thời gian trên những chuyến bay đường dài bằng những chiếc máy bay chở hàng lạnh cóng băng qua Đại Tây Dương để đọc sách của Edward Gibbon về cách Đế chế La Mã suy tàn và sau đó sụp đổ. Kennan luôn hoài nghi về khả năng tồn tại lâu dài của ngay cả những quốc gia hùng mạnh nhất đang duy trì lực lượng quân sự đóng ở nước ngoài. Do đó, ông đã đánh giá thấp tác dụng duy trì ổn định của việc quân đội Mỹ đóng tại Tây Âu trong Chiến tranh Lạnh.
Tuy nhiên, kể từ sau Chiến tranh Lạnh đến nay, biên giới quân sự của Mỹ đã tiến xa hơn nhiều về phía đông. Dù cuộc chiến tàn khốc của Nga ở Ukraine có kết thúc như thế nào, Mỹ cũng đã cam kết duy trì sự hiện diện quân sự mạnh mẽ ngay trước sân nhà của Nga. Nếu còn sống đến ngày nay, Kennan sẽ lên tiếng về mối nguy hiểm khi dồn người Nga vào đường cùng đến mức họ phải phản kháng. Ông cũng sẽ chỉ ra nhiều vấn đề trong nước của Mỹ và tự hỏi làm thế nào sự hiện diện quân sự ở Đông Âu lại phù hợp với lợi ích đối nội và đối ngoại lâu dài của người dân Mỹ.
Frank Costigliola là Giáo sư Lịch sử tại Đại học Connecticut và là tác giả cuốn “Kennan: A Life between Worlds.”