Minh Anh
Ngày 15/03/2011 phong trào nổi dậy « mùa xuân Ả Rập » lan đến Syria. Những cuộc biểu tình bị chính quyền Damas nhấn chìm trong biển máu. Đất nước rơi vào nội chiến với sự can dự của nhiều tác nhân ngoại bang. Mười năm sau, nhà lãnh đạo độc tài Bachar al Assad vẫn tồn tại nhưng dưới sự bảo hộ của Nga và Iran.
Bachar Al Assad « thắng trận » nhưng « án treo » vẫn còn đó
Mười năm xung đột đã làm cho gần 400.000 người chết, 13 trong tổng số 23 triệu dân (theo thống kê năm 2011) phải di tản, trong số này, hơn 6 triệu người phải tị nạn sang các nước láng giềng. Chiến sự triền miên làm cho nền kinh tế kiệt quệ, hơn 80% người dân sống trong cảnh bần hàn, đồng nội tệ rớt giá thê thảm và vật giá leo thang.
Nhưng đó cũng là một đất nước bị « xẻo » từng mẩu. Damas kiểm soát 2/3 lãnh thổ bao gồm miền nam, miền trung đất nước cùng với vùng duyên hải Địa Trung Hải. Một phần ba lãnh thổ đông bắc nằm trong tay người Kurdistan. Vùng Tây Bắc và một phần nhỏ Đông Bắc do Thổ Nhĩ Kỳ chiếm giữ. Trong khi vùng biên giới với Irak vẫn còn nhiều ổ Daech hay những nhóm thánh chiến trung thành với IS.
Theo giải thích của nhà địa lý học Fabrice Balanche, trường đại học Lyon 2 với đài RFI, sở dĩ Bachar al Assad vẫn cầm cự được là nhờ vào cộng đồng người người Alawi, nguồn gốc xuất thân của dòng họ Assad, một nguồn lực nội tại đã bị cộng đồng thế giới đánh giá quá thấp ngay từ đầu cuộc nổi dậy.
Người Hồi giáo hệ phái Alawi có vai trò cốt lõi trong việc bảo đảm an ninh cho chế độ. Các tướng lĩnh, nhân viên tình báo chủ yếu được tuyển dụng từ cộng đồng này và họ cũng không thể nào không gắn bó với chính phủ do được hưởng nhiều quyền lợi, nhưng cũng vì nỗi sợ bị trả thù nếu như phe nổi dậy lên cầm quyền.
« Chúng ta cũng nên hiểu rõ rằng Bachar al Assad là trụ cột của một hệ thống phân phối quyền lợi, do chính cha của ông, Hafez al Assad, lập ra từ năm 1970. Ông ấy biết rõ tất cả các thân hào, các tộc trưởng, các tướng lĩnh, những người đã dựng lên cơ cấu này. Bachar al Assad cố ý tìm cách xua đuổi 7 triệu dân khỏi Syria. Với giá này, ông ấy tái lập một khế ước xã hội, bằng cách tái phân bổ cho những người ở lại tài sản của những người bị đuổi đi. Những người ở lại càng trung thành với chế độ bao nhiêu càng không muốn những người chạy nạn trở về thu hồi lại tài sản bị chiếm đoạt bấy nhiêu. »
Cũng trên đài RFI, nhà nghiên cứu Agnès Levallois, Quỹ Nghiên Cứu Chiến Lược (FRS), nhắc đến sự hậu thuẫn không gì lay chuyển từ các đồng minh thân cận nhất là Nga và Iran, từ sự can dự của một số nhóm dân quân chủ yếu thuộc hệ phái Shia, như phe Hezbollah ở Liban, Irak, Afghanistan đến chi viện cho quân đội Syria.
Nhìn chung, về mặt quân sự, Bachar al Assad đã thắng. Nhưng theo quan điểm của bà Agnès Levallois đánh giá này chỉ mang tính tương đối. Đương nhiên Nga và Iran có một vai trò đáng kể cho sự tồn tại của chế độ Damas, nhưng « vì một lý do này hay khác, lỡ như hai nguồn hậu thuẫn này thay đổi chính sách, đương nhiên ý định đó vẫn chưa nằm trong chương trình nghị sự, nhưng nếu có xảy ra thì Bachar al Assad có lẽ sẽ khó mà cầm cự được bởi vì chế độ không thể đơn độc chống giữ. Hơn nữa, do việc đông đảo người dân bỏ xứ ra đi, rất nhiều giới trẻ không muốn tham gia quân đội, nên Bachar Al Assad cũng đang gặp khó khăn trong việc tuyển quân để chiến đấu và duy trì chế độ hiện hành. »
Syria : Cơ hội vàng cho Nga và Iran khẳng định vị thế tại Trung Đông
Một điều chắc chắn được hầu hết các nhà quan sát tán đồng, trong ván cờ này, Nga và Iran là những bên thắng lớn. Đối với Matxcơva, sự kiện vượt quá cả khuôn khổ cuộc chơi Syria. Quyết định can thiệp vào Syria năm 2015 là bàn đạp cho phép Vladimir Putin tái khẳng định sức mạnh, vai trò và vị thế quốc tế của Nga cùng sánh vai ngang hàng với Mỹ.
Về điểm này, ông Joseph Bahout, giáo sư ngành Khoa học Chính trị, trường đại học Mỹ tại Beyrouth, trên đài phát thanh France Culture, có phân tích như sau :
« Chính nhờ Syria mà nước Nga lại trở thành tác nhân có quyền tuyệt đối mà Nga từng có trên trường quốc tế, bằng những lá phiếu phủ quyết tại Hội Đồng Bảo An, chiếc xe ủi quân sự tái chinh phục đất nước cho chế độ Al Assad. Chính nhờ Syria mà Nga tái khẳng định một nguyên tắc quý giá đối với Nga ở cấp độ quốc tế : Không có chuyện lật đổ chế độ bằng một cuộc cách mạng nhân dân. Cũng chính với Syria mà Nga chứng tỏ rằng họ là một đồng minh trung thành, không như nước Mỹ. Cuối cùng, Syria là sàn diễn cho Nga phô bày các loại vũ khí đời mới nhất ».
Nhờ vậy mà gót giầy đinh Nga lại được vang lên ở vùng Trung Đông, khu vực mà Nga đã bỏ rơi sau khi chiến tranh lạnh kết thúc, cũng như là vùng Địa Trung Hải. Vẫn theo ông Joseph Bahout, « cho dù không thể có được một giải pháp chính trị tuyệt đối cho Syria, nhưng Nga cũng thừa hiểu rằng sẽ không có một giải pháp nào khác nếu không có Nga, hay nếu Nga không là một đối tác chính. »
Với Iran, nước cờ có chút khác biệt. Ông Joseph Bahout cho rằng Teheran « tuyệt đối muốn giữ Syria cùng với Irak và Liban trong tầm ảnh hưởng của mình, do vậy phải ngăn chận bằng mọi giá chế độ bị sụp đổ. Cùng với các nhóm dân quân đến từ Irak hay Liban (Hezbollah), nhờ các chương trình huấn luyện và đào tạo, Iran đã cứu vãn được điều cốt lõi : Con đường hành lang nối Cận Đông đến Địa Trung Hải, chiếm giữ một vị trí quan trọng trên bình diện quân sự, địa chính trị, và cho phép mở rộng tầm ảnh hưởng của Iran. Và nhất là khi cứu chế độ Assad – Alawi, Iran theo hệ phái Shia cũng ngăn cản được Syria đi theo phe các nước Hồi giáo hệ phái Sunni thù nghịch, đứng đầu là Ả Rập Xê Út và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất ».
Nước Mỹ thời Barack Obama tiếp sức cho Nga và Iran ?
Nhưng Nga và Iran làm được tất cả những điều đó cũng vì một nước cờ sai của Mỹ thời Barack Obama. Hẳn nhiều nước châu Âu, đồng minh của Mỹ không thể nào quên được thái độ quay ngoắt của Washington sau khi vạch ra lằn ranh đỏ với Damas trong việc sử dụng vũ khí hóa học. Nhà địa lý học Fabrice Balanche giải thích nguyên nhân sâu xa :
« Cần phải đi sâu vào bối cảnh quốc tế giữa Nga và Mỹ, nghĩa là Barack Obama vừa hoàn tất việc rút lính Mỹ ra khỏi Irak cuối năm 2011. Ông không muốn nhúng tay vào một vũng bùn mới ở Trung Đông và Syria.
Tổng thống Mỹ lúc ấy xem đà đi lên của các nhóm thánh chiến như là một mối nguy hiểm. Ngay từ tháng 11/2012, ngoại trưởng Hillary Clinton đã đưa phe Al Nosra vào danh sách các nhóm khủng bố, đồng thời nói rõ với phe đối lập Syria là có những lằn ranh đỏ không nên vượt qua. Kể từ đó, Hoa Kỳ không muốn dấn thân vào tổ ong vò vẽ này nữa.
Nhưng khi xảy ra vụ tấn công bằng vũ khí hóa học hồi tháng 8/2013, Barack Obama đã nhanh chóng nắm lấy đề nghị của ông Putin tìm kiếm một thỏa thuận với chế độ Syria theo đó Bachar al Assad từ bỏ kho vũ khí hóa học cực kỳ quan trọng của mình và người ta chỉ dừng lại ở đó.
Hoa Kỳ còn nghĩ rằng họ có thể dùng Nga để gây áp lực với Damas nhằm có được những nhượng bộ từ Bachar al Assad. Chính ông Robert Ford, cựu đại sứ Mỹ tại Syria đã tiết lộ điều này trong một cuộc trả lời phỏng vấn gần đây. Người ta đã lầm, bởi vì cuối cùng họ nhận ra rằng Nga không có ý định gây áp lực với Bachar al Assad.
Hơn nữa, vào thời điểm đó, mục tiêu của Barack Obama là tìm kiếm một thỏa thuận hạt nhân với Iran. Nhiều cuộc đàm phán bí mật đã bắt đầu ở Oman ngay từ tháng 7/2013. Việc rút lính Mỹ ra khỏi Irak diễn ra tốt đẹp với sự hỗ trợ của Iran. Binh sĩ Mỹ không bị các nhóm thân Iran quấy nhiễu vào thời điểm ra đi.
Do ông Obama đã bắt đầu đàm phán với Iran, nên ông ấy biết rằng các cuộc tấn công Damas sẽ phá hủy mọi niềm tin mà Mỹ đã thiết lập được với Teheran. Vì vậy, mục tiêu là tránh việc Iran hạt nhân hóa khu vực và điều này có thể dẫn đến một cuộc chiến với Israel .
Để bảo đảm hòa bình, Obama cuối cùng đành phải chọn hy sinh Syria, chúng ta có thể nói như thế và phó thác cho Nga gây áp lực với chế độ Syria. Chỉ có điều cách làm này đã không mang lại kết quả bởi vì Putin chẳng được lợi gì khi buộc Bachar al Assad phải có những nhượng bộ quan trọng. »
Syria : Nỗi nhục cho phương Tây ?
Bachar al Assad giờ tuy « thắng trận » nhưng phải chịu sự bảo hộ của Nga và Iran. Người Nga giờ đã có được các căn cứ quân sự tại Lattaquié, Tartous, Qamischly, Palmyra mà cả ở Damas. Theo ông Fabrice Balanche, Syria giờ chẳng khác gì như chiếc hàng không mẫu hạm, căn cứ quân sự chính của Nga tại Trung Đông.
Syria để Nga kiểm soát vài nguồn tài nguyên thiên nhiên như quặng phốt-phát, khai thác khí ga và dầu hỏa để đánh đổi lấy những thùng hàng vũ khí và hỗ trợ quân sự. Có thể nói, Syria nay đã trở thành một nước vệ tinh cho Nga.
Tóm lại, trong cuộc chơi này, người dân Syria là bên thiệt thòi nhiều nhất. Phương Tây, dù không giao chiến nhưng lại là kẻ đại bại. Chính tại trận địa Syria mà phương Tây bị mất mặt, mất danh dự. Với ông Joseph Bahout, « đó không chỉ là một thất bại địa chính trị, một thất bại đạo đức và lịch sử, mà còn là chiến thắng của sự vô liêm sỉ, của sức mạnh bạo lực, coi thường nhân cách và những chuẩn mực quốc tế ».