Cuộc đời của Stalin, tên thật là Iosif Vissarionovich Djugashvili, từ một đứa bé con của một người phụ nữ làm nghề giặt quần áo và một thợ sửa giầy ở vùng núi heo hút ở Gruzia, đã trở thành một nhà độc tài nắm quyền kiểm soát một nửa châu Âu, một trong những kẻ sát nhân vĩ đại nhất của thế giới?
Trong cuộc đời Stalin, những người ái mộ ông ta đã biến ông ta thành một siêu anh hùng nhưng những người ghét Stalin cũng đã biến ông ta thành một con quái vật. Leon Trotsky, đối thủ chính trị chính của Stalin, đã cho rằng Stalin là người trí tuệ hạn chế và tâm hồn đen tối, là một tay du côn không có giáo dục đã thâu tóm quyền lực nhờ các thủ đoạn chính trị và bạo lực đẫm máu. Trên hết, theo Trotsky, Stalin là kẻ ban đầu đã phản bội Lenin và sau đó là chủ nghĩa Marx.
Kể từ khi thư khố của Liên Xô cũ mở cửa, hàng ngàn tài liệu tối mật một thời và nhiều thư từ cũng như hồi ký trước đây được giấu kín, đã cho phép các sử gia nghiên cứu và nghiêm túc viết về những sự thật đáng sợ
Chẳng hạn, sau khi nghiên cứu những tài liệu ở Tbilisi và Moscow cho cuốn sách Stalin thời trẻ (Young Stalin), nhà sử học và nhà báo Simon Sebag Montefiore đã cho rằng Stalin là một người có khả năng xách động quần chúng, một kẻ đa tình, một nhà thơ và một nhà viết xã luận chính trị, khác hẳn với hình ảnh một cán bộ cộng sản thô lỗ ngu xuẩn như theo mô tả của Trotsky.
Nghiên cứu kỹ hơn, học giả người Nga Oleg Khlevniuk đã phát họa một bức tranh vô cùng chi tiết về sự phát triển của Đảng Cộng sản Liên Xô từ thời cách mạng hỗn loạn cho đến khi cách mạng thành công và phát triển. Những cuốn sách của Khlevniuk, cùng với những bức thư đã được tùy viên của Stalin gửi đến hai trong số những đồng chí của ông, Vyacheslav Molotov và Lazar Kaganovich, cùng với rất nhiều tài liệu khác về lịch sử của trại cải tạo Gulag , về quá trình tập thể hóa, về nạn đói ở Ukraine, về KG, cho thấy Stalin đã xây dựng lên đế chế độc tại cộng sản tại Liên Xô không những bằng sự độc ác, bằng các thủ đoạn chi1h trị, mà còn nhờ vào sự giúp đỡ hết mình của những người trung thành tuyệt đối với ông ta và thực sự say mê lý tưởng cộng sản.
Trong một cuốn tiểu sử với độ dày gần 1.000 trang viết về Stalin kể từ khi sinh (năm 1878) cho đến năm 1928 – Stephen Kotkin, giáo sư sử học tại Princeton, bắt đầu tổng hợp các công trình của những học giả nói trên cũng như của hàng trăm học giả khác. Mục tiêu của ông trong cuốn Stalin là quét sạch vĩnh viễn khỏi tiểu sử của Stalin những huyền thoại, những vu cáo, những điều không có thật về nhân vật này.
Ông bác bỏ những người theo trường phái Freud, lập luận rằng không có điều gì đặc biệt bất thường trong thời niên thiếu của Stalin so với một người có cùng độ tuổi và hoàn cảnh xuất thân tương tự ông ta. Ví dụ như Sergei Kirov, một thành viên trong nhóm thân cận của Stalin, lớn lên trong một trại trẻ mồ côi sau khi người cha nghiện rượu rời bỏ gia đình và người mẹ của ông chết bởi bệnh lao. Grigory Ordzhonikidze, một đồng chí khác của Stalin, mất cả cha lẫn mẹ khi ông ta 10 tuổi. Ngược lại, Stalin có một người mẹ mà, bất chấp hoàn cảnh xuất thân của bà, là một người đàn bà đầy tham vọng và năng nổ, một người mẹ đã huy động cả đại gia đình hỗ trợ cho sự thành công vượt bậc của cậu con trai tài năng của bà.
Quan trọng hơn, Kotkin lưu ý, Stalin thời trai trẻ trở nên nổi bật tại Tiflis hồi cuối thế kỷ 19 không phải bởi ông có tính du côn mà bởi ông là một học sinh xuất sắc. Mười sáu tuổi, Stalin được nhận vào học ở trường dòng Tiflis. Dù sau này bỏ học ở trường, bị cuốn vào các hoạt động chính trị cực tả bí mật nhưng Stalin vẫn giữ được phong cách lôi cuốn của mình. Ông ta đến Baku năm 1907 để xách động các công nhân khai thác dầu, tham gia “bắt con tin đòi tiền chuộc, tống tiền và cướp của” và tổ chức một vụ ám sát chính trị. Stalin vào tù ra khám nhiều lần, thể hiện khả năng trốn thoát đặc biệt tài tình và khả năng sử dụng một loạt bí danh và cải trang để tránh bị nhận diện.
Dần dần, Kotkin xây dựng nên một cách lý giải khác về con người Stalin. Thành tựu chính của cuốn tiểu sử, và cũng là sai lầm chủ yếu của nó, là tham vọng của tác gia bao trùm một phạm vi đề tài vô cùng rộng lớn: Kotkin đã bắt đầu viết về không chỉ toàn bộ cuộc đời của Stalin mà còn toàn bộ lịch sử sự sụp đổ của đế chế Nga và quá trình hình thành đế chế Liên Xô. Cuốn sách của ông viết về những chi tiết từ cuộc sống của Bismarck và Mussolini cũng như những chính trị gia dưới thời Sa hoàng như Sergei Witte, Pyotor Stolypin, và Pyotor Durnovo cho tới Sa hoàng và Nữ hoàng Nga; và tất nhiên là cả Lenin, Trotsky, Nadezhda Krupskaya, Nikolai Bukharin, and Felix Dzerzhinsk.
Tại thời điểm Cách mạng Nga xảy ra Stalin đang ở độ tuổi cuối 30 và bản thân không có bất kỳ thứ gì để có thể tự hào. Ông ta “không có tiền, không có nơi ở cố định, và không có chuyên môn gì ngoài việc viết xã luận chính trị chui,” tức là ông viết cho những tờ báo ngoài luồng. Stalin chắc chắn không được huấn luyện gì về chính trị cũng như không có bất kỳ kinh nghiệm quản trị nào.
Cuộc đảo chính của những người Bolshevik năm 1917 lần đầu tiên mang đến cho Stalin và những đồng chí của ông ta hương vị vinh quang chiến thắng. Cuộc cách mạng gần như bất khả của những con người dưới đáy xã hội này đã giúp những người như Stalin xác định ý thức hệ cộng sản cuồng tín nhưng mơ hồ của họ. Hơn nữa, chiến thắng này mang đến cho họ sự bảo vệ, danh tiếng và quyền lực mà trước đó Stalin chưa từng biết tới.
Kết quả là, hầu hết những nhà lãnh đạo Bolshevik tiếp tục tìm kiếm sự dẫn đường chỉ lối từ ý thức hệ này và Stalin không phải là ngoại lệ. Những năm sau đó, người ta lắng nghe một cách hoài nghi những tuyên bố của giới lãnh đạo Liên Xô và không biết liệu những lời này liệu có thành thật hay không.
Câu trả lời của Kotkin là “có”. Không giống như một kẻ đa nghi vô giáo dục như trong tưởng tượng của Trotsky, Stalin ngoài đời dùng ngôn ngữ ý thức hệ để biện minh cho bất kỳ quyết định nào, kể cả trước đám đông hay trong các cuộc gặp riêng. Và sự phát hiện thật là ngoạn mục. Stalin thường xuyên làm đúng như những gì ông ta đã nói. Stalin là một con người nói và làm.
Không có gì ngạc nhiên, những chính sách được Stalin của là kết quả logic của mọi cuốn sách ông ta đã đọc và của tất cả những lập luận chính trị mà ông đã từng đưa ra. Stalin, theo như Kotkin hé lộ, không phải là một tay viên chức rỗng tuếch hay một kẻ ngoài vòng pháp luật mà là một người đàn ông tuân thủ một cách cứng nhắc một thứ học thuyết khắt khe. Tính bạo lực của ông ta không phải là sản phẩm của quá khứ, xuất thân, tiềm thức mà là sản phẩm của sự kết hợp giữa một người Bolshevik và ý thức hệ Marx-Lenin.
Bất cứ điều gì có vấn đề, thì trách nhiệm luôn có thể được quy cho từ sự chống phá cách mạng, các lực lượng bảo thủ, cho đến tầm ảnh hưởng bí mật của tầng lớp tư sản. Niềm tin này được củng cố hơn nữa bởi các trận chiến khốc liệt giữa hai phe Hồng quân và Bạch vệ giai đoạn 1918-1920. Sau hết lần này đến lần khác, Stalin học được rằng bạo lực là chìa khóa dẫn đến thành công. Kotkin viết, “nội chiến không phải là thứ tiêu diệt những người Bolsheviks; nó tạo ra họ… [nó cung cấp] cho họ cơ hội phát triển và chứng thực (sự cần thiết của) cuộc chiến chống lại “những giai cấp bóc lột” và “những kẻ thù” (trong nước và quốc tế), nhờ đó đem lại một sự ngộ nhận về tính chính danh, tính khẩn cấp và động cơ đạo đức nhiệt thành để tiến hành những biện pháp dã man.”
Đối với Stalin, cuộc nội chiến mang tính chất định hình đặc biệt quan trọng bởi nó cho ông ta trải nghiệm đầu tiên về cai trị quốc gia. Năm 1918, ông được điều đến thành phố Tsaritsyn nằm ở vị trí chiến lược dọc theo sông Volga và là một đầu mối đường ray xe lửa. Nhiệm vụ của Stalin là đảm bảo nguồn lương thực cho những người công nhân đang đói khát ở Moscow và Petrograd bằng cách tịch thu ngũ cốc ở Tsaritsyn, hay nói cách khác đóng vai trò như một “thủ lĩnh băng đảng Bolshevik” trên thực tế.
Để làm được điều này, Stalin tự trang bị cho bản thân sức mạnh quân sự bằng việc chiếm quyền điều hành chi nhánh cảnh sát mật tại địa phương và trộm 10 triệu rúp từ một nhóm Bolshevik khác. Khi đường ray xe lửa không hoạt động được đúng như ông ta mong muốn, Stalin hành quyết những chuyên gia kỹ thuật địa phương, gọi họ là “những kẻ phản giai cấp.” Ông ta giết hại những người bị nghi là phản cách mạng, mà theo lập luận của Kotkin là Stalin làm những điều này “không phải bắt nguồn từ tính tàn bạo hay hoảng loạn mà từ chiến lược chính trị nhằm kích động quần chúng,” Stalin cũng cảnh báo những thuộc cấp rằng những kẻ thù của cách mạng ở trong nước đang sắp sửa tiến hành một cuộc nổi dậy, tái chiếm thành phố và chuyển giao thành phố cho phe Bạch vệ: “Đây là kịch bản phôi thai của vô số những âm mưu được thêu dệt và thực hiện trong thập niên 1920 và 1930 sau này.”
Những biện pháp kể trên suýt chút nữa đã dẫn đến sự sụp đổ quân sự của Tsaritsyn và Lenin cuối cùng cũng phải gọi Stalin quay trở lại Moscow. Dù vậy họ cũng đã có được ngũ cốc. Sau khi cuộc nội chiến chấm dứt, Tsaritsyn thậm chí còn được đổi tên thành Stalingrad. Những sự kiện thế này sẽ còn lặp lại nhiều lần trong suốt cuộc đời của Stalin, hết lần này đến lần khác. Mỗi khi phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng quy mô lớn, Stalin sẽ sử dụng những biện pháp ngoài vòng pháp luật “nhân danh cách mạng” để giải quyết. Đôi khi kết quả chỉ kéo dài và làm sâu sắc thêm cuộc khủng khoảng. Nhưng vì ông ta đủ tàn bạo và kiên nhẫn, tất cả mọi sự chống đối dần biến mất. Trong cuốn tiểu sử Stalin của Kotkin giải thích rằng tập thể hóa nền nông nghiệp Liên Xô đòi hỏi sự di dân quy mô lớn, cầm tù người dân, và sau cùng là việc hàng triệu người bị chết đói. Tuy nhiên điều đó dẫn tới chiến thắng chính trị tuyệt đối của Stalin.
Thông thường người ta thường cho rằng những kẻ giết người hàng loạt, phải có vấn đề về tâm thần hay thuộc dạng vô trí, nhưng theo câu chuyện của Kotkin thì Stalin không phải loại người như vậy. Theo đó, Stalin là một con người duy lý và cực kỳ thông minh, được thôi thúc mạnh mẽ bởi một ý thức hệ và có một niềm tin rằng cái chết của hàng triệu người là cần thiết để mang lại hành phúc cho hàng trăm triệu người khác.
Ls Lê Đức Minh