Tác giả: Nguyễn Quang Dy
Năm 2015, TBT Nguyễn Phú Trọng đến thăm Mỹ và được Tổng thống Obama tiếp chính thức tại Phòng Bầu Dục ở Nhà Trắng như khi đón tiếp nguyên thủ quốc gia. Trong phát biểu của Phó Tổng thống Biden khi chiêu đãi TBT Nguyễn Phú Trọng tại Bộ Ngoại Giao, ông đã đọc câu thơ Kiều “Trời còn để có hôm nay. Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời”. Không biết ông Biden có định “bói Kiều” hay không, nhưng có lẽ năm nay là thời điểm phù hợp để “vén mây giữa trời” và nâng cấp quan hệ Việt-Mỹ.
Kỷ niệm 10 năm
Nhân dịp kỷ niệm 10 năm đối tác toàn diện giữa Mỹ và Việt Nam (2013-2023), Tổng thống Biden đã điện đàm với TBT Nguyễn Phú Trọng ngày 29/3/2023. Hai vị lãnh đạo đã “nhắc lại lời mời hai bên đi thăm lẫn nhau, và vui vẻ nhận lời, giao cho các cơ quan liên quan thu xếp vào thời gian phù hợp”. Đây là một sự kiện có ý nghĩa quan trọng, mở ra bước ngoặt mới cho quan hệ hai nước.
Tuy chưa rõ “thời gian phù hợp” là khi nào, nhưng dư luận cho rằng chuyến thăm Mỹ của TBT Nguyễn Phú Trọng có thể diễn ra vào tháng 7/2023. Ngoại trưởng Antony Blinken có kế hoạch đi thăm Việt Nam vào tháng 4/2023, có thể để chuẩn bị cho chuyến thăm của TBT Nguyễn Phú Trọng. Trong thời gian gần đây, nhiều đoàn Mỹ đã đến thăm Việt Nam, trong đó có sáu quan chức cao cấp và đoàn của Hội đồng Kinh doanh Mỹ-ASEAN gồm 52 công ty.
Mấy năm nay, điện đàm cấp cao giữa lãnh đạo các nước đã trở thành bình thường, nhưng cuộc điện đàm này đặc biệt quan trọng và nhạy cảm, nên Việt Nam không muốn làm ồn ào vì “yếu tố Trung Quốc”. Việt Nam đã thận trọng và kiên nhẫn chờ thời cơ thích hợp, với phương châm “coi thực chất quan hệ quan trọng hơn hình thức”. Nay thời cơ chín muồi đã đến, sau khi TBT Nguyễn Phú Trọng đã đi thăm Trung Quốc như một nước cờ thế.
Theo các chuyên gia phân tích, chuyến thăm Trung Quốc của TBT Nguyễn Phú Trọng cuối 10/2022 đã “thử thách chính sách ngoại giao cây tre của Việt Nam”. Sau khi Nga xâm lược Ukraine (24/2/2022), áp lực chọn phe chưa bao giờ mạnh như thế, đe dọa phá vỡ sự cân bằng trong quan hệ của Việt Nam với các nước lớn như Trung Quốc, Mỹ, và Nga.
Việt Nam buộc phải vận dụng “ngoại giao cây tre” với các nước lớn và chơi cờ thế (hedging) để chờ thời cơ thay đổi tình thế nhằm “tái cân bằng chiến lược”. Theo Alexander Vuving, Việt Nam phải nhượng bộ Trung Quốc về một số vấn đề nhỏ để làm giảm áp lực trong các vấn đề lớn hơn có thể đe dọa ổn định và an ninh quốc gia. Nhưng Vuving cho rằng “không có dấu hiệu Việt Nam sẵn sàng quay trở lại quỹ đạo của Trung Quốc”.
Vuving cho rằng sẽ đến lúc Việt Nam và Mỹ tuyên bố “đối tác chiến lược” khi lãnh đạo hai nước gặp nhau. Lẽ ra điều đó phải diễn ra từ lâu rồi nhưng quan hệ Việt-Mỹ rất nhạy cảm vì yếu tố Trung Quốc. “Đây là yếu tố then chốt để hình thành hay làm mất đi nội hàm chiến lược trong quan hệ hai nước”.
Cơ hội và rủi ro
Tại cuộc điều trần tại Thượng viện Mỹ (13/7/2021), ứng viên đại sứ mới tại Việt Nam Marc Knapper nói rằng nâng cấp quan hệ hai nước lên đối tác chiến lược là ưu tiên hàng đầu, ông sẽ thực hiện điều đó bằng cách tăng cường quan hệ an ninh với Việt Nam. Đó không chỉ là ưu tiên của Đại sứ Knapper mà còn là ưu tiên của chính quyền Biden. Lâu nay nhiều người vẫn lo ngại cam kết của đại sứ mới có thể bất khả thi vì còn nhiều rào cản.
Trong một lần trao đổi với báo chí ở Hà Nôi cuối năm 2022, đại sứ Knapper tự tin hơn khi nói rằng năm 2023 hai nước sẽ kỷ niệm 10 năm quan hệ đối tác toàn diện. Đó là dịp tốt để hai nước có thể nâng cấp lên đối tác chiến lược, vì quan hệ hai nước “về bản chất cốt lõi mang tầm chiến lược”. Ông nhấn mạnh “nếu đây không phải là quan hệ đối tác chiến lược thì tôi không biết như thế nào mới là chiến lược”, và cho rằng “bầu trời là giới hạn”.
Đại sứ Knapper lạc quan “Trên cơ sở những giá trị chung, lợi ích chung và lòng tin giữa hai nước, chúng tôi thực sự tin tưởng rằng việc nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược sẽ mở ra nhiều cánh cửa để hai nước hợp tác chặt chẽ hơn nữa”. Các đại sứ Mỹ tiền nhiệm vẫn tiếp tục hoạt động tích cực nhằm thúc đẩy quan hệ hai nước, trong đó có Đại sứ Daniel Krittenbrink (hiện là trợ lý ngoại trưởng) và Đại sứ Ted Osius (hiện là chủ tịch Hội đồng kinh doanh Mỹ – ASEAN).
Hơn một năm qua, tuy quan hệ hai nước vẫn phát triển tốt về kinh tế và an ninh quốc phòng, nhưng mục tiêu nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược vẫn dậm chân tại chỗ, chủ yếu vì lo ngại Trung Quốc phản ứng. Trong khi chiến tranh Ukraine lôi kéo sự quan tâm của Mỹ và các cường quốc Châu Âu (như Anh, Pháp, Đức), leo thang căng thẳng ở eo biển Đài Loan cũng lôi kéo sự quan tâm của Mỹ và các cường quốc Châu Á (như Nhật).
Điều đó làm các nước khu vực (như ASEAN, Úc và Tân Tây Lan) lo ngại nếu Mỹ và các cường quốc khác giảm mức ưu tiên ở khu vực này, Trung Quốc có thể tranh thủ cơ hội để bắt nạt các nước tại Biển Đông và tăng cường ảnh hưởng đối với các nước nhỏ tại Nam Thái Bình Dương. Tuy Chiến lược An ninh Quốc gia mới của Mỹ vẫn khẳng định Trung Quốc là thách thức chính và đối thủ của Mỹ tại khu vực, nhưng lo ngại đó vẫn chưa hết.
Tuy chính quyền Biden tăng cường củng cố quan hệ với các đồng minh và đối tác, trong đó có khu vực Đông Nam Á, nhưng tình hình nội bộ bất ổn của Mỹ gần đây về cả kinh tế và chính trị, cũng làm cho các nước khu vực này lo ngại về ưu tiên và cam kết của Mỹ. Nếu ưu tiên của Mỹ ở khu vực Đông Bắc Á (bao gồm Đài Loan) và với Philippines tăng lên, thì ưu tiên của Mỹ ở khu vực Đông Nam Á (bao gồm Biển Đông) và với Việt Nam có thể giảm bớt xuống.
Tại sao 2023?
Theo Murray Hiebert (CSIS), “2023 là năm tốt nhất để Biden mời TBT Nguyễn Phú Trọng sang thăm Mỹ”. Mấy năm qua, việc này đã bị trì hoãn vì yếu tố Trung Quốc và tình trạng sức khỏe của ông Trọng. Nhưng năm 2024 Mỹ sẽ tranh cử tổng thống, và năm 2025 Việt Nam sẽ chuẩn bị đại hội Đảng, nên sẽ khó đi thăm hơn. Vấn đề sức khỏe của ông Trọng có thể giải quyết được nếu bố trí điểm dừng chân hợp lý cho chuyến bay dài tới Mỹ.
Việt Nam gần đây đã nổi lên như một trong các đối tác quan trọng nhất của Mỹ tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, và là một nước “tiền tuyến” chống chọi sức ép từ Trung Quốc ở Đông Nam Á, nhất là tại Biển Đông. Trong bối cảnh Mỹ và Trung Quốc tăng cường cạnh tranh chiến lược tại khu vực này, Việt Nam dễ bị mắc kẹt, phải tìm cơ hội hóa giải bằng cách tăng cường quan hệ với Mỹ.
Trong nhiều năm qua, Mỹ đã vận động Việt Nam nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược, nhưng Hà Nội vẫn trì hoãn vì lo ngại Trung Quốc phản ứng. Nhưng gần đây, Việt Nam tỏ ra sẵn sàng nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược nếu Tổng thống Biden mời TBT Nguyễn Phú Trọng sang thăm. Việc ông Trọng đi thăm Bắc Kinh (10/2022) giúp Việt Nam có dư địa để nâng cấp quan hệ với Mỹ trong những tháng tới.
Tuy ông Trọng đi thăm Bắc Kinh làm dấy lên tin đồn lãnh đạo Việt Nam có thể xoay trục sang Trung Quốc. Nhưng các chuyên gia am hiểu tình hình khu vực cho rằng việc ông Trọng đi thăm Bắc Kinh đã tạo ra tình huống (latitude) để ông có thể đi thăm Washington nhằm nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược. Vì vậy, Hiebert cho rằng ông Trọng được Washington mời chính thức sẽ giúp xác nhận liệu tin đồn nói trên là có cơ sở hay không.
Theo Hiebert, có bốn trụ cột cho đối tác chiến lược Việt-Mỹ. Một là thỏa thuận nhằm thúc đẩy khả năng phục hồi chuỗi cung ứng. Hai là coi an ninh tại Biển Đông là ưu tiên hàng đầu và Mỹ có thể giúp Việt Nam về công nghệ quốc phòng để bảo vệ chủ quyền. Ba là tăng cường hợp tác đối phó với biến đổi khí hậu, chủ yếu là bảo vệ môi trường đồng bằng sông Mekong. Bốn là tổ chức đối thoại cấp cao hàng năm về chiến lược và quốc phòng.
Quan hệ Việt-Mỹ đã vượt qua một quãng đường dài, từ kẻ thù thành bạn, nay là đối tác chiến lược. Nhưng trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung, Việt Nam dễ mắc kẹt vì “yếu tố Trung Quốc. Vì vậy, TBT Nguyễn Phú Trọng không thể đi thăm Trung Quốc vào năm 2019 vì lý do sức khỏe, cũng như vì “yếu tố Trung Quốc” cản đường.
Sau cuộc gặp cấp cao Mỹ-Triều tại Hà Nội (2/2019) Tổng thống Donald Trump đã mời TBT Nguyễn Phú Trọng thăm Mỹ. Tuy đó là một cơ hội tốt, nhưng Việt Nam vẫn chưa sẵn sàng nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược vì điều kiện chưa chín muồi. Các chuyên gia cho rằng đối tác chiến lược Việt-Mỹ lúc đó còn một khoảng cách khá xa.
Theo Derek Grossman (RAND) chuyến thăm Việt Nam của Phó Tổng thống Harris (8/2021) đã mở đường cho Tổng thống Biden nâng cấp đối tác chiến lược với Việt Nam. Trung Quốc tuy không muốn thấy điều đó, nhưng chắc họ không dại gì phá vỡ hòa bình và ổn định khu vực, chỉ vì Việt Nam muốn tăng cường hợp tác an ninh với Mỹ. Tuy nhiên, Washington không nên thúc ép Hà Nội phải chọn phe, trừ phi Hà Nội sẵn sàng làm điều đó.
Lời cuối
Đến nay, Việt Nam đã có quan hệ đối tác chiến lược với 18 nước nhưng chưa có Mỹ. Vì vậy, nâng cấp quan hệ với Mỹ lên đối tác chiến lược là một điều tất yếu, chỉ là vấn đề thời gian. Nếu quá sớm cũng không được, hay quá muộn cũng có hại cho Việt Nam, vì tương quan trong quan hệ Việt-Trung và Việt – Mỹ. Nay cơ hội đã có và thời điểm đã tới. Nhưng đối tác chiến lược với Mỹ không thay thế cho nội lực và cân bằng chiến lược nước lớn.
Tham khảo
- Trump-Trọng Summit Remains in Limbo, Nguyen Quang Dy, YaleGlobal, January 2, 2020
- Veep Diplomacy: Managing US Ties in Asia, Nguyen Quang Dy, Asialink, 18 August 2021
- Will Vietnam Be America’s Next Strategic Partner? Alexander Vuving, Diplomat, August 21, 2021
- Tương lai quan hệ Việt–Trung và Việt–Mỹ, Nguyen Quang Dy, NCQT, 31/10/2022
- Biden Should Invite Vietnams Party Chief for a Visit, Murray Hiebert, CSIS, March 27, 2023